“йоруқ саһиллар” вә “кәчмиш вә әслимә” сәһиписи

Бүгүнки программимизда алди билән от йүрәк уйғур қиз – оғланлири бешидин өткүзгән иссиқ – соғуқ, җапа – мушәққәтлик һаят кәчмишлириниң әйники болған “кәчмиш вә әслимә” программисини сунимиз. Андин “әрк” тәхәллусидики қәләмкишимизниң: “биз мәдәнийәттә немә үчүн кәйнидә қалдуқ?” намлиқ мақалисиниң ахирқи қисмини аңлитимиз. Униңдин кейин шеирлардин бәһр алисиләр. Ахирида, “көз йешида нәмләнгән земин” намлиқ тарихий әслиминиң давами диққитиңларда болиду.
Мухбиримиз җүмә
2012.12.15

“биз мәдәнийәттә немә үчүн чекинип кәттуқ?” (2)

Ихтияри мухбиримиз батур

3. Сәвәб: еғир зулум хәлқни һалидин кәткүзивәткән

Һакимйәт бешида олтурған һәрқандақ һөкүмран өз һакимийитини қол астидики әмир - әкабирлири арқилиқ йүргүзиду, һөкүмран қанчә чирик, хиянәтчи вә парихор болса, қол астидикиләрму шунчә чирик, парихор вә хиянәтчи болиду. Тарихимизни варақлап көридиған болсақ, әнә шундақ чирик, парихор, хиянәтчи әмәлдарларниң көп өткинини биләләймиз. (Бу әһвал тарихмиздила әмәс, һазирқи күнимиздиму әң чоң иҗтимаий мәсилиләрдин бири һесабланмақта - тәһрир) һөкүмран вә қолчомақлириниң чириклики, парихорлиқи түпәйлидин хәлқ үстидики баҗ - селиқ көпийип кәткән, хәлқ қатму қат зулум дәстидин яшашқиму амалсиз қалған. Бир тәрәптин хан вә униң амбал, дотәйлири зулум қилса, йәнә бир тәрәптин, наинсап бәгләр, хоҗилар, шәриәтни дәстәк қиливалған моллилар һәрхил алваң - ясақ, баҗ - селиқ, шәриәттә бәлгиләнгәндин артуқ өшрә - закат, питрә йиғип зулум салған. Чиң сулалисиниң садиқ қул ғалчилири бәгләр болса, баҗ вә селиқни һәссиләп йиғип өзини бейитиш билән биргә амбал, дотәйләргә соға - салам, пара берип техиму чоң имтиязлар үчүн (тоғриси хәлқниң қенини техиму бәк шораш үчүн) һәрикәт қилди, хәлқ қаңғир қахшап җан тәслим қиливатса, амбал, дотәй, бәг - ғоҗамлар өзлириниң парағәтлик турмушиниң пәйзини сүрди, нәтиҗидә зулумға чидимиған хәлқ нурғун қетимлиқ қозғилаң қилип, мустәбит, чирик һакимийәтни ағдурмақчи болди.

Мана буларниң һәммиси тарих, әйни дәврдики реаллиқ. Чиң сулалиси һөкүмранлири дәври вә башқа дәврләрдә болсун, һөкүмранларниң еғир зулумлири хәлқни пүтүнләй һалидин кәткүзивәткән. Мушу хил әһвал астида тенчлиқниң болмаслиқи, сопизмниң бесими, иқтисади қийинчилиқ хәлқни өзиниң мәдиний маарип ишлириға көңүл бөләлмәйдиған қилип қойған. Хәлқ мадди, мәниви байлиқлиридин пүтүнләй мәһрум болған. “пул болса җаңгалда шорпа” дәйду уйғур даналири, дәрһәқиқәт пул болмиса һеч иш ақмайду, пул демәк иқтисад, капитал, мәбләғ демәктур. юқирида көргинимиздәк, уруш вә дәһшәтлик езишләр уйғур хәлқиниң игиликини пүтүнләй вәйран қилған болуп, сопизмниң тәрки дунячилиқ тәшәббуси бу вәйранчилиқни техиму күчәйтивәткән. Мәйли җоңғарлар болсун яки чиң сулалиси болсун, хәлқниң мәдәнийәт маарип ишлириға мәбләғ селиши, қоллиши мүмкин әмәс иди, чүнки хәлқ пән - маарип арқилиқла һаятлиқ йолини, баравәрликни, һәтта уларни ағдуруп, өзигә өзи хоҗа болуш йолини тапалайтти, һөкүмранлар уйғурларни адаққи өз һөкүмидә тутушни мәқсәт қилидиған турса, буни қандақму халисун? өз - өзини тониған, милләтпәрвәрлики вуҗутқа кәлгән милләтла мәңгү өз мәвҗутлуқини капаләтләндүрәләйду, буни пәқәт һәқиқи пән - маарипла ишқа ашуралайду. Шуңа бүйүк мутәппәккүр йүсүп хас һаҗип илим билән көккә чиққили болидиғанлиқи, қулниң қуллуқтин халас болалайдиғанлиқини мундин миң йил муқәддәм бизгә җакарлиған. Чиң сулалисиниң ахирқи ғалчиси яң зеңшинниң хәлқни мәңгү наданлиқ кишәнидә кишәнләп туруш үчүн пән маарипни қаттиқ чәкләп, хурапи моллиларни сетивелип хәлқни идарә қилғанлиқи буниң пакити әмәсму?

20 - Әсирдин илгири әрши, футуһи, молла муһәммәт садиқ қәшқири, зоһури, молла юнус йәркәнди, ғериби, низари, катиби, молла муһәммәт төмүри, назими, тәҗәлли... Гә охшаш мувәппиқийәт қазанған бир түркүм мәдәнийәт әрбаплири йетишип чиққан, уларниң мувәппиқийәт қазинишида мәлум иқтисади арқа териги бар иди. Болупму 20 - әсирниң алдинқи йеримидики мәдәнийәт әрбаплиримиздин абдуқадир дамолла, абдухалиқ уйғур, лутпулла мутәллип, молла муһәммәт оғуз һәмра, иминҗан баһавиддин... Қатарлиқ бир түркүм от йүрәк кишиләр иқтисади җәһәттин азрақ болсиму асаси болғачқила чәтәлгә чиқип яки өлкә мәркизигә берип илим тәһсил қилалиған, мәктәп ечип илим тарқиталиған. Иқтисад йәни пул болмиғанлиқтин нурғун әқиллиқ пәрзәнтләр худди молла тохти язғандәк уқуштин қелишқа мәҗбур болған. Иқтисад болмиса қурулуш қилғили болмиғиниға охшаш мәктәп - мәдрисләрни селип, илим мәрипәт тарқитиш мүмкин болмайду, хәлқму надан қелип мәңгү "маңқурт" болуп қалиду.

4. Сәвәб: сиртқи дуня билән алақә азийип бекинмичилик күчәйгән

Хәлқимизниң мәдәнийәт вә тәрәққиятта бунчилик қалақ һаләткә чүшүп қелиши хәлқара муһит биләнму зич мунасивәтлик. Йүән сулалиси дәвридә уйғур деңизчиси йиғмишниң ғәрбкә баридиған деңиз йолини ечиши, миң сулалиси дәвридә хуйзу деңизчиси җең хениң деңиз қатнишини йәнә бир балдақ юқури көтүриши билән шәрқ - ғәрб алақиси қуруқлуқтин көрә деңиз йолиға көчти. Чүнки кейинки оттура әсирдин башлап мәркизий асияда бир - биригә қарши бирмунчә ушшақ феодал ханлиқлар барлиққа кәлди. Нәтиҗидә йипәк йолидин ибарәт бу шәрқ - ғәрб мәдәнийәт, иқтисад - сода ленийиси тенч болмиғанлиқтин аста - аста өз ролини юқутуп бариду. Бу һәқтә сабиқ советлик муәллипләр гафироф билән мирошинковлар мундақ дәп язиду:

“йипәк йолиниң тосулиши һәмдә яврупалиқларниң һиндистан вә хитайға баридиған деңиз йолини ечип, уни игәлливелиши сәвәбидин мәркизи асияниң дуня билән болған сода қатнаш алақиси үзүлүп қалди. Ғәрб билән шәрқниң иқтисади вә мәдәнийәт алмаштуруш йоли өзгирип, мәркизи асияни җәнуб вә шимал тәрәптин әгип өтидиған болди. Мәркизи асияда йәрлик феодал һөкүмранлиқ күчәйгәнликтин, иқтисад вә мәдәнийәттә наһайити тез хараплишишқа қарап маңди”.

Америкилиқ атақлиқ тарихшунас ставрианус әпәнди дуня тарихидин йәкүн чиқирип, “дуняниң омумий тарихи” намлиқ китабида: "дуня тарихи испатлидики, бир иҗтимаи гуруһниң мәдәнийәттә тәрәққи қилишини униң қошнилириниң тәҗрибилирини қобул қилалиған яки қилалмиғанлиғи бәлгиләйду. Бир иҗтимаи гуруһ еришкән һәр хил кәшпиятларни башқа иҗтимаи гуруһларға тарқитиду. Шуңа уларниң арисидики бериш - келиш қанчә көпәйсә, өз ара өгиниш пурситиму көпийиду. Омумән, мәдәнийәттә әң иптидаи һаләттики қәбилиләрму узақ җәрянда бекик яшиған, шуниң үчүн улар қошна қәбилиләрниң мәдәнийәт мувәппиқийәтлидин пайдиға еришәлмигән. Башқичә қилип ейтқанда, башқа җуғрапийилик амилларға охшаш инсанларниң тәрәққиятидики ачқуч - милләтләр арисидики йеқинлишишқа бағлиқ. Башқа милләтләр билән өз ара тәсир көрсәткән әшу милләтләрниң ғайәт тәрәққиятларға еришиш имканийити интайин зор. Әмәлийәттә, уларниң тез сүрәттә тәрәққи қилишиға түрткә болиду, чүнки уларниң дуч келидиғини тәрәққият пурсити болупла қалмастин, йәнә шаллиниш бесимидур. Навада өз ара тәсир пурситидин пайдилинип тәрәққи қилмиса, чоқумла асимилатсийә болиду яки юқулуш хирисини елип келиду. Әксичә бекик һаләттә яшиған милләт сирттин келидиған енртсийигә еришәлмисә, йәни хәвп - хәтәр болмиса, шаллиниш бесими улар үчүн мәвҗут болмиса, улар әслидики һалити бойичә нәччә миң йил яшайду".

Мәркизий асияда яшиған уйғур хәлқиму юқириқи қанунийәтниң сиртида әмәс.

Бу чағда вәтинимиздила әмәс, мәркизий асияниң башқа җайлиридики әһвалму буниңға асасән охшаш болуп, мусулман шәрқ дуняси хараплишишқа йүзлинип, бурунқи мәдәни гүллиниш пүтүнләй түгәшкән, бурунқи илим - пән гүллиниши ахирлишип, хурапийлиқ вә мәзһәбчилик күчийип тәприқи һакимйәтләр көпәйгән, өз ара низалар көпийип, игилик вә хәлқ турмуши хараплашқан. явропада болса, әһвал буниң әксичә болуп, ислаһат, риқабәт җуш уруп раваҗлинип, тәбии пән, иҗтимаи пәнләрдә вә санаәттә йеңи бөсүш болуватқан вә санаәт, йеза игилиги тәрәққи қилип машинилишиватқан болуп, учқандәк тәрәққи қилған иди. Биз булардин пүтүнләй хәвәрсиз һалда " қудуқниң тегидики пақидәк" асман мушу дәп йүрүшкә мәҗбур болдуқ. Нәтиҗидә инсанлар тәрәққиятиға төһпә қошуп келиватқан уйғур хәлқи“учар гиләм”, “яғач ат” та әкс әткән һава қатнаш арзулириму шу бойичә чөчәк болуп қеливәрди.

Давами бар.

Пикир қошуң

Радиониң ишлитиш шәртлиригә асасән, пикирлириңиз тәкшүргүчиләр тәрипидин тәстиқлиниши вә мувапиқ дәриҗидә тәһрирлиниши түпәйли, тор бәттә дәрһал пәйда болмайду. Сиз қалдурған мәзмунға әркин асия радиоси җавабкар болмайду. Башқиларниң көз қариши вә һәқиқәткә һөрмәт қилишиңизни сораймиз.