Thượng đỉnh Mỹ - ASEAN: Mỹ vẫn còn nhiều điều phải làm

Hội nghị cấp cao đặc biệt Mỹ-ASEAN tại Washington vừa qua đã đánh dấu sự khởi động của một "kỷ nguyên mới" trong mối quan hệ giữa Mỹ và khối 10 quốc gia này.

Theo nhận định của giới phân tích, hai bên đã đi thêm một bước mang tính biểu tượng, đó là trong “Tuyên bố tầm nhìn” chung gồm 28 điểm được công bố sau hội nghị, Mỹ và ASEAN đã cam kết nâng cấp quan hệ từ quan hệ đối tác chiến lược lên “quan hệ đối tác chiến lược toàn diện” vào tháng 11 tới. Tổng thống Biden còn thông báo rằng chính quyền của ông sẽ cung cấp 150 triệu USD cho ASEAN để giải quyết các vấn đề liên quan đến cơ sở hạ tầng, an ninh, ứng phó với đại dịch và năng lượng sạch. Đồng thời, Mỹ cũng cam kết triển khai tàu cảnh sát biển tới khu vực này trong tương lai để giúp tăng cường an ninh hàng hải. Bên cạnh đó, Tổng thống Biden thông báo đề cử ông Yohannes Abraham, Chánh văn phòng Hội đồng An ninh Quốc gia Mỹ, làm đại sứ Mỹ tại ASEAN - một vị trí đã bị bỏ trống kể từ thời kỳ đầu của chính quyền cựu Tổng thống Donald Trump.

Vai trò quan trọng của ASEAN

Thời điểm diễn ra Hội nghị thượng đỉnh này là quan trọng vì một số lý do; Đầu tiên, nó diễn ra vài ngày trước chuyến thăm của TT Biden đến Hàn Quốc và Nhật Bản. Trong đó, Trung Quốc được xem là vấn đề chính trong chương trình nghị sự của chuyến công du này. Tại Tokyo, ông Biden sẽ gặp gỡ các nhà lãnh đạo của nhóm Bộ tứ.

Thứ hai, Hội nghị thượng đỉnh diễn ra trong bối cảnh cuộc Khủng hoảng Ukraine và hệ lụy của cuộc khủng hoảng đã nhận được sự quan tâm trong suốt quá trình diễn ra cuộc họp.

Trong bài phát biểu tại hội nghị thượng đỉnh, Tổng thống Hoa Kỳ Joe Biden đã đề cập đến tầm quan trọng của ASEAN trong bối cảnh Ấn Độ Dương. Ông Biden cho biết: “Vị trí trung tâm của ASEAN là trọng tâm trong chiến lược của chính quyền tôi trong việc theo đuổi tương lai mà tất cả chúng ta đều muốn thấy. Ấn Độ Dương là một Ấn Độ Dương - Thái Bình Dương tự do và cởi mở, ổn định và thịnh vượng, đồng thời kiên cường và an toàn. Đó là điều mà tất cả chúng ta đang tìm kiếm." (1)

ASEAN cần gì ở Mỹ?

ông Joshua Kurlantzick, một thành viên cấp cao về Đông Nam Á tại Hội đồng Quan hệ Đối ngoại CFR Mỹ, nhận định khối ASEAN mong muốn thấy Mỹ đưa ra được một khuôn khổ hợp tác kinh tế với với một số nhượng bộ giành cho các nước Đông Nam Á và "một chiến lược rõ ràng hơn đối với an ninh khu vực…”. (2)

Joanne Lin - chuyên gia tại Trung Tâm Nghiên cứu ASEAN thuộc viên Đông Nam Á Yusof Ishak, Singapore - cho rằng "ASEAN có thể muốn thấy sự hậu thuẫn nhiều hơn từ phía Mỹ đối với các cơ chế do ASEAN lãnh đạo, thay vì đối với các nhóm nhỏ như QUAD và AUKUS". Theo chuyên gia này, khối Đông Nam Á rất cần đến sự ủng hộ của Mỹ chẳng hạn như đối với chiến lược Ấn Độ Dương-Thái Bình Dương của ASEAN, công bố vào năm 2019.  (3)

Một trong những điểm cốt lõi mà giới phân tích ghi nhận là khối Đông Nam Á không muốn bị Mỹ dồn vào thế bị buộc phải chọn lựa giữa Washington và Bắc Kinh. Chuyên gia về Đông Nam Á Brian Harding, thuộc Viện Nghiên cứu Hòa bình Mỹ (USIP), ngày 9/5 nhận định: "Các nước ASEAN hết sức cảnh giác trước thực tế rằng quan hệ giữa Mỹ và Trung Quốc có ý nghĩa quan trọng đối với chính họ. Bất chấp sự đa dạng, ASEAN đều muốn có một nước Mỹ hiện diện và gắn bó ở Đông Nam Á để cân bằng với sức ảnh hưởng có thể trở thành thống trị của Trung Quốc” (4). Thế nhưng, theo ông Harding, điều họ không muốn là buộc phải lựa chọn giữa Mỹ và Trung Quốc. 

Tuy nhiên, một điều quan trọng sự gần gũi của Đông Nam Á với Trung Quốc và sự phụ thuộc lẫn nhau về kinh tế. Sự gần gũi này khiến các quốc gia ASEAN không muốn cắt đứt quan hệ kinh tế với Trung Quốc, đồng thời khiến Đông Nam Á trở thành một khu vực có tầm quan trọng tương đối đối với Bắc Kinh so với Washington. Thế nhưng, khoản tiền 150 triệu USD mà Mỹ cam kết là một con số tương đối nhỏ so với số tiền mà Mỹ đã cam kết trong quá khứ dành cho khu vực này. Chỉ riêng Trung Quốc, vào tháng 11/2021, Bắc Kinh đã cam kết hỗ trợ phát triển 1,5 tỷ USD cho ASEAN trong vòng ba năm để chống lại các tác động kinh tế và y tế cộng đồng mà đại dịch COVID-19 gây ra, đồng thời, Trung Quốc đã dành hàng tỷ USD tài trợ cho cơ sở hạ tầng trong khuôn khổ Sáng kiến "Vành đai và Con đường" (BRI).

Bà Joanne Lin, chuyên gia hàng đầu của Trung tâm nghiên cứu ASEAN thuộc Viện ISEAS Yusof-Ishak (Singapore), cũng cho rằng tuyên bố tầm nhìn chung được đưa ra vào cuối hội nghị đã nhấn mạnh cam kết nâng tầm hợp tác giữa ASEAN và Mỹ lên Quan hệ Đối tác Chiến lược Toàn diện vào tháng 11 (5). Tuy nhiên, nhiều câu hỏi vẫn chưa được trả lời: Mỹ sẽ mở rộng những hình thức sáng kiến kinh tế nào đối với một khu vực đang cố gắng phục hồi từ đại dịch COVID-19, và thoát khỏi hậu quả của cuộc xung đột Nga-Ukraine như thế nào? Và liệu IPEF có đủ thực chất để bù đắp cho việc Mỹ rút khỏi Hiệp định Đối tác xuyên Thái Bình Dương (TPP) năm 2017 hay không? (6)

Các vấn đề Biển Đông và Mekong

Hai vấn đề quan trọng liên quan mật thiết đến lợi ích của Việt Nam là vấn đề Biển Đông và vấn đề Mekông cũng là những vấn đề được đặt ra trong kỳ họp thượng đỉnh lần này.

Trong bài phát biểu tại Trung tâm nghiên cứu chiến lược và quốc tế (CSIS), Thủ tướng Phạm Minh Chính đề cập đến cách tiếp cận của Việt Nam về vấn đề Biển Đông: “Việt Nam sẵn sàng tham gia đối thoại và hợp tác để giải quyết những khác biệt và tranh chấp. Vì vậy, Việt Nam đang góp phần hướng tới hòa bình, ổn định và phát triển. Đồng thời, Việt Nam cố gắng đảm bảo cân bằng lợi ích và giải quyết thỏa đáng các mối quan tâm của các đối tác, quốc gia và cộng đồng quốc tế khác nhau…” (7)

Trong Tuyên bố chung Mỹ - ASEAN (8),  có năm đoạn trong tuyên bố này được dành để thúc đẩy hợp tác hàng hải. Phần này tập trung vào UNCLOS, hòa bình, an ninh và ổn định của Biển Đông, cũng như quyền tự do hàng hải và hàng không và các hoạt động sử dụng hợp pháp các vùng biển. Nội dung nhấn mạnh sự cần thiết phải duy trì và thúc đẩy một môi trường có lợi cho Bộ Quy tắc ứng xử của các bên ở Biển Đông (COC). Tuy nhiên, không có biện pháp cụ thể nào được đề cập về cách tạo ra một môi trường thuận lợi cho các vấn đề nêu trên.

Đối với vấn đề Mekong, Giáo sư Bilahari Kausikan lập luận rằng việc Washington quá tập trung vào vấn đề tranh chấp ở Biển Đông với Trung Quốc nên đã bỏ qua tầm quan trọng của vấn đề cạnh tranh của những nước ở lưu vực sông Mekong (9). Vị giáo sư giải thích rằng nếu không có vai trò lớn hơn của Mỹ, thì việc Trung Quốc xây dựng các con đập dọc theo thượng nguồn sông Mekong sẽ đem lại cho Bắc Kinh khả năng kiểm soát đối với năm thành viên ASEAN thuộc lưu vực sông này. Chuyên gia này nói: "Những con đập mà Trung Quốc đã và đang tiếp tục xây dựng trên thượng nguồn sông Mekong, chảy qua năm quốc gia thành viên lục địa ASEAN, không chỉ gây ra một nguy cơ sinh thái to lớn mà cùng với các tuyến đường sắt và đường cao tốc Bắc-Nam, có thể tạo ra tình thế phụ thuộc vào Bắc Kinh. Khi đó, điều này sẽ tái định hình vị trí địa lý chiến lược của Đông Nam Á". (10)

Theo đề xuất của giáo sư, Mỹ cần có cách tiếp cận chiến lược đối với những nước thuộc lưu vực sông Mekong và đặt vấn đề này trong tầm nhìn chính sách rộng lớn hơn của Washington đối với Ấn Độ Dương-Thái Bình Dương thay vì chỉ đưa ra những chính sách mang tính chắp vá liên quan đến những vấn đề kỹ thuật hoặc môi trường.

Kết luận

Hội nghị Thượng đỉnh ASEAN - Mỹ đã có những dấu ấn nhất định, trong đó điều quan trọng đó chính là tín hiệu mà Mỹ muốn thể hiện với ASEAN và thế giới việc Mỹ coi trọng và không bỏ quên ASEAN, cho dù đang vướng vào cuộc chiến ở Ukraine.

Thực chất là Mỹ muốn lôi kéo ASEAN thoát ra khỏi ảnh hưởng sâu đậm của Trung Quốc, tuy nhiên, ASEAN không muốn vướng vào chiến tranh Mỹ - Trung, mà muốn nhân cơ hội này để phát triển kinh tế của từng quốc gia, mà Trung Quốc, mặc dù khiến nhiều quốc gia lo ngại về an ninh, nhưng lại đang có quan hệ kinh tế rất chặt chẽ ở khu vực Đông Nam Á này.

Mỹ rất muốn kéo ASEAN trở lại vòng ảnh hưởng của mình, nhưng kế hoạch phát triển kinh tế với TPP đã bị Trump khước từ. Chính vì vậy, trong  Chiến lược Ấn Độ Dương - Thái Bình Dương được ban hành hồi tháng 2, Mỹ đã muốn xây dựng Khuôn khổ kinh tế Ấn Độ Dương - Thái Bình Dương (IPEF), để có thể đưa ASEAN quay lại với “vòng tay” của mình. Tuy nhiên, IPEF vẫn bị coi là quá sơ sài, thiếu rất nhiều chi tiết để cho nó có thể hoạt động hiệu quả.

Các kế hoạch cho vấn đề Biển Đông và Mekông vẫn còn rất nhiều thứ phải bàn, nếu Mỹ thực chất muốn đưa ASEAN trở lại “vòng tay” của mình.

________________

Tham khảo:

1. https://www.whitehouse.gov/briefing-room/speeches-remarks/2022/05/13/remarks-by-president-biden-at-the-u-s-asean-special-summit/

2. https://www.cnbc.com/2022/05/12/biden-will-host-asean-summit-at-the-white-house-.html

3. https://www.cnbc.com/2022/05/12/biden-will-host-asean-summit-at-the-white-house-.html

4. https://www.usip.org/publications/2022/05/brian-harding-us-asean-summit

5. https://fulcrum.sg/us-asean-summit-the-audacity-of-trope/

6. https://tass.com/world/1451075?utm_source=google.com.vn&utm_medium=organic&utm_campaign=google.com.vn&utm_referrer=google.com.vn

7. https://nld.com.vn/chinh-tri/thu-tuong-pham-minh-chinh-phat-bieu-tai-trung-tam-nghien-cuu-chien-luoc-va-quoc-te-my-20220512073427028.htm

8. https://asean.org/wp-content/uploads/2022/05/Final-ASEAN-US-Special-Summit-2022-Joint-Vision-Statement.pdf

9. https://eurasiantimes.com/us-needs-super-power-asean-by-its-side-to-challenge-china/

10. https://eurasiantimes.com/us-needs-super-power-asean-by-its-side-to-challenge-china/

* Bài viết không thể hiện quan điểm của Đài Á Châu Tự Do.