Миңларчә өлүм видийолири-хитайниң уйғурларни җимҗит йоқитиватқанлиқиниң бешаритиму?

Америка һөкүмити вә бирқанчә ғәрб дөләтлири парламентлириниң хитай һөкүмитиниң уйғур диярида йүргүзүватқан ирқи қирғинчилиқини әйиблиши билән гәрчә у мәзкур мәсилини йошуруш үчүн тәқибләш вә көзитиш васитилирини қоллансиму, лекин уйғурлар йәнила бар имканийитидин пайдилинип өзлириниң вәзийитини аңлитишқа тиришип кәлмәктә. Болупму хәлқара җәмийәтниң уйғур диярида мустәқил гуруппа вә әркин ахбаратниң тәкшүрүш елип беришигә йол қоюш тәрәплиригә қаримай, хитай йәнила өзиниң “бәхтияр шинҗаң” тәшвиқатини күчәйтиватқан бир мәзгилдә, тик-ток қатарлиқ хитай иҗтимаий алақә васитилири арқилиқ тарқалған бирқисим сүрәт вә яки видийолуқ учурлар, уйғурларниң әмәлий вәзийитини дуняға ашкарилап көрсәтмәктә.

Худди илгири иҗтимаий таратқуларда зор инкас қозғиған ечинишлиқ унсиз нидалар, имоҗилиқ видийоларға охшаш, йеқиндин буян уйғурларниң туюқсиз өлүм йетим һадисилиригә мунасивәтлик қисқа видийолуқ учурлири көпләп тарқалмақта. Буларниң бәзилиридә өлүп кәткүчиниң сүритини көтүрүп азаблиқ йиғлаватқан, бәзилиридә өлгүчиниң сүрәт яки қисқа син көринишигә 2016-йилидин 2021-йили йеқинқи күнләргичә болған арилиқтики вақитлар йезип қоюлған һәм ечинишлиқ нахша яки музика киргүзүлгән көрүнүшләр орун алған болса, йәнә бәзилиригә “җәннәт шундақ гүзәл җайму? бир кәткәнчә кәлмидиң” дегән сөз кириштүрүлүп, сүрәттики уйғурниң өлүп кәткәнликидин техиму ениқ бешарәт берилгән.

Гәрчә көп қисим видийоларда өлүп кәткән кишиниң өлгән вақти һәққидә учур берилгән болсиму, лекин өлүп кәткүчиниң исим яки орни йезилмиған болғачқа, мухбирларниң бу өлүм вәқәлириниң сәвәблирини ениқлиши вә дәлилләшигә имкансизлиқ туғулмақта.

Чәтәлләрдики уйғурлар арисида фәйсибок қатарлиқ омумйүзлүк қоллиниливатқан таратқуларда “бигунаһ өлтүрүлгән уйғурларниң тирик тизимлики” темисида тарқитиливатқан бу хил өлүм-йетим учурлири 22-санға улашти. Буларниң һәр бир санида бәш алтидин шундақ видийоларни көргили болиду.

Бир йилдин буян өзиниң фәйсибок бетидә “бигунаһ өлтүрүлгән уйғурларниң тирик тизимлики” дегән тема астида, бу хилдики тик ток арқилиқ тарқалған учурларни йиғип тарқитип келиватқан нур хенимниң бу видийоларға язған сөзлиридин уйғурларниң азабини вә төләватқан бәдәллириниң чеки йоқ икәнликини һес қилмақ тәс әмәс. У мунуларни язған: “көп қисимлиқ телевизийә тиятирдәк мана өлтүрүлгән уйғурларниң пакит асасидики видийолар шунчә көп болди. Әмма муһаҗирәттә бирму тонуши йоқ дегән гәп, демәк чәтәлдә тонуши болғанлиқи үчүнла түрмигә ташланмиған, чәтәлдә уруқ-туғқанлири болғанлиқи үчүнла қамақ җазасиға кесилмигән, булар пәқәт уйғур болғанлиқи үчүнла өлтүрүлүп йоқитилған.”

У йәнә мундақ язған: “бу бүгүнки йоқитиш әмәс, бу дадиллиримиз туғулуп әқлигә кәлгәндә мана мушундақ йоқитиш бар икәндуқ, пәқәтла бизниң тарихи вәқәликләрни билмәй қалғинимиз бар, барин вәқәси, йәкән вәқәси, үрүмчи вәқәси бизгә тонушлуқ, бирақ бундақ чоң кичик вәқәлик һәр шәһәр, һәр наһийә, һәр йезиларда болуп турған, пәқәт бизниң билмәй қалған йеримиз бар, хитай һәр қандақ вәқәни үн түнсиз бастуруп бир тәрәп қилип кәлгән таки 2017-йилға қәдәр”.

Бу хил учурларни тарқатқучиларниң уйғур диярида йүз бериватқан паҗиәләрниң тәтқиқатчи вә ахбаратчиларда диққәт қозғитиш арзусида, уйғур дияридин тарқалған учурларни һәмбәһрләватқанлиқи мәлум.

Бу хил учурларға уланған инкасларда мундақ йезилған: “вәтәндики қериндашлиримизниң әһвали бәкла еғир, җимҗит йоқитиш давамлашмақта. Бизниң пәләстингә охшаш өз әһвалини дуняға сөзләйдиған медияримиз йоқ, мухпиримиз йоқ. Қериндашлиримиз мана мушундақ бигунаһ өлтүрүлүп дуняниң хәвәрсиз қайтиш қилмақта. Авази боғулған қеринидашлиримниң авази булуң”

Дәрвәқә бу хил учурлар мутәхәссис вә күзәткүчиләрниңму диққитини тартқан. Америкидики уйғуршунаслардин һенри шаҗависки бу ечинишлиқ видийоларниң һәр бирини бир пакит дәп қараш керәк дегән көз қарашлирини баян қилип мундақ деди: “бу видийоларға қарайдиған болсақ бәкму ечинишлиқ, уларниң интайин чоңқур азаблири ипадиләнгән. Уйғурлар учраватқан бастурушларға диққәт қиливатқан мәйли тәтқиқатчи яки ахбаратчилар үчүн болсун бу хил учурлар бәкму муһим дәп қараймән. Уйғурлар әзәлдин бухил усулларда таратқулардин пайдилинип дуняға авазини аңлитишқа тиришип кәлди. Биз уйғур дияридики уйғурларниң авазини аңлиялмайватқан бундақ бир шараитта, бу испатлар техиму муһим. Чүнки улар шунчилик қийин вә хәтәрлик шараитта турупму буни бизниң көрүшимизни, аңлишимизни үмидидә тәвәккүл қилған. Ирқий қирғинчилиқ давам қиливатқан һазирқи шараитта биз һеч болмиғанда буни аңлиялидуқ, бу шундақла уйғур дияридин уйғурлардин аңлиялайдиған бирдин бир аваз. Чүнки хитай һөкүмити у җайда уйғурларниң авазини өчүрүштә мувәппәқийәт қазанди. Улар ташқи дуняниң уйғурларниң авазини аңлап қелишини халимайду. Шуңа биз бу авазларға әһмийәт беришимиз зөрүр, бу уларниң имканийәтниң баричә, бизгичә йәткүзәлигән гуваһлиқи. Буни тәтқиқатчилар вә техиму көп инсанларниң диққитигә сунуш керәк”.

Норвегийәдики уйғур әдлийә архипиниң қурғучиси бәхтияр әпәндиниң оттуриға қоюшичә, у өзиму уйғур дияридин тарқалған бу хил учурларни изчил йиғип келиватқан болуп, бу хил учурлар уйғур дияриниң реаллиқини биваситә йорутуп берәләйдиған интайин қиммәтлик пакит дәп қарашқа болидикән. Лекин бу видийолардики кишиләрниң кимлики һәққидә һечқандақ учур болмиғанниң үстигә, чәтәлдиму бу инсанлар һәққидә тонушлуқ бәргүчи уйғурларниң чиқмаслиқи, бу хил учурларни гуваһлиқ орнида ишлитишкә чәклимә пәйда қилмақтикән.