Wolkswagén shirkiti néme üchün xitaydin chékinishni ret qilidu?

Wolkiswagén guruhining bash ijra'iye emeldari stéfan wollénshtéyn(Stephan Wollenstein) shangxey mashina körgezmiside ID 6 markiliq mashinisini tonushturmaqta. 2021-Yili 19-aprél, shangxey.

Bir qanche kün awwal amérika hökümiti xitayning Uyghur mejburiy emgikige chétishliq mehsulatlirini cheklesh qanunining iyunning axiridin bashlap resmiy ijra qilinidighanliqini élan qildi. Buninggha egishipla gérmaniye hökümitining Volkswagen AG shirkitining xitaydiki karxana mulazimitige buningdin kéyin képillik bermeydighanliqigha da'ir xewerler xelq'ara axbarat wasitiliride tarqaldi. Chünki Volkswagen AG shirkitining Uyghur mejburiy emgiki mesilisi bilen munasiwetlik ikenlikige da'ir ispatlar ötken bir qanche yilda xelq'aragha ashkarilinip, Volkswagen AG shirkiti köp tenqidke uchrighan, muhajirettiki Uyghurlarmu Volkswagen AG shirkitige bolghan qarshiliqlirini her xil shekilde ipadilep kéliwatqanidi.

Gerche, gérmaniye hökümitining Volkswagen AG ning xitaydiki tijaritige képillik bermesliki Uyghur mejburiy emgiki mesilisige alaqidar bolsimu, emma mezkur shirket yenila xitaydiki tijaritini toxtatmaydighanliqini bildürdi. Yeni, Volkswagen AG shirkitining bash ijrachisi hérbért dis ependi gérmaniye téléwiziyesining bu heqtiki ziyaritini qobul qilghanda, mezkur shirketning xitayni dawamliq türde dunyadiki iqtisadi eng téz tereqqiy qiliwatqan chong küch dep qaraydighanliqi, Volkswagen AG ning xitaydiki mulazimitini toxtatmayla qalmastin belki, Uyghur diyaridiki zawutini dawamliq tereqqiy qilduridighanliqini bildürgen. Hérbért dis yene, Uyghur diyarida mejburiy emgek mesilisi esla mewjut emeslikini, özlirining del Volkswagen AG shirkitining qa'ide ölchemliri boyiche ish élip bérish bilen yerlikke töhpe qoshuwatqanliqi, bu del ularning mejburiy emgek mesilisining mewjut emeslikige ishinishining asasi ikenlikni éytqan.

1-Iyun xitay hökümitining zuwani bolghan “Yershari waqti géziti” mu bu heqte mexsus maqale élan qilip, “Dölet halqighan shirketlerni shinjangdin chékinishke mejburlashning kishilik hoquqqa qilin'ghan eng éghir depsendichilik bolidighanliqi” ni jar saldi.

Undaqta Volkswagen AG shirkitining Uyghur mejburiy emgiki bilen zadi munasiwiti barmu yoq?

Biz Volkswagen AG ning Uyghur mejburiy emgiki mesilisi bilen munasiwiti bar yaki yoqluqi heqqide izdinishtin awwal, bu shirket hemkarliq ornatqan shangxey mashinisazliq guruhi bilen bir az tonushup chiqayli. Undaq bolghanda biz mesilining sewebi we Volkswagen AG ning Uyghur mejburiy emgiki mesilisi bilen munasiwiti bar yoqluqi mesiliside adil qarashta bolalaymiz.

Wolkiswagén we uning xitaygha kirishi

Volkswagen AG Shirkiti 1937-yili 5-ayning 28-küni gérmaniyening bérlin shehiride qurulghan. Bu del adolf gitlér rehberlikidiki natsistlar gérmaniyesi yehudiylargha qarshi küchlük teshwiqatlar ewj aldurghan, yehudiylarni öy-makanliridin köchürüsh, mejburiy emgekke sélish, ularni jem'iyettin siqip chiqirish, yalghuz qaldurush dawam qiliwatqan bir dewr idi. Bu dewrde gérmaniyening sana'et ishlepchiqirishi uchqandek tereqqiy qiliwatqan bolup, sana'et tereqqiyatigha yéterlik emgek küchlirining bolushi ishlepchiqirishning éhtiyaji idi. Shunga jem'iyettin siqip chiqirilghan, yashash yolliri pütünley késip tashlan'ghan namrat yehudiylar, gérmaniyening sana'et ishlepchiqirish sépide erzan emgek küchliri qilip ishlitilgen. Volkswagen AG Eyni yilliri del mushu xil erzan emgek küchliridin paydilan'ghan karxanilarning biri hésablinidu. Halbuki, mushundaq bir arqa körünüshi bolghan Volkswagen AG shirkiti bügün tekrar halda, yehudiylar chong qirghinchiliqidin kéyin qayta bash kötürgen xitay kommunist fashistliri bilen bir septe Uyghur irqiy qirghinchiliqigha köz yumuwatidu. Wolkswagénning xitay terepte turushidiki eng asasliq amil yenila menpe'et mesilisi bolup, bu menpe'et munasiwitining yiltizi töwendikilerge tutushidu.

Gérmaniye Volkswagen AG shirkitining xitaydiki péyi

Mezkur shirket 1984-yili “Shangxey mashinisazliq guruhi” bilen birliship, “Shangxey wolkswagén shirkiti 上海大众” we 1991-yili “Junggo birinchi mashinisazliq guruhi” bilen hemkarliship “FAW-Volkswagen Shirkiti” ni qurup chiqqan. Gérmaniye wolkswagén shirkitining yuqiriqi ikki shirkette ayrim-ayrim halda %50 we %40 péyi bar.

Gérmaniye wolkswagén shirkiti, xitayning birinchi mashinisazliq guruhi we shangxey mashinisazliq goruhining munasiwiti

Birinchi mashinisazliq guruhi shirkiti bolsa, xitay merkiziy komitétining dölet mülkini nazaret qilip bashqurush komitétigha qarashliq dölet igilikidiki karxana؛ shangxey mashinisazliq guruhi shirkiti bolsa, shangxey sheherlik dölet mülkini nazaret qilip bashqurush komitétigha qarashliq dölet igilikidiki karxana. Yeni, meyli “Shangxey wolkswagén shirkiti” bolsun yaki “FAW-Volkswagen Shirkiti” bolsun, her ikkisila xitayning dölet mülkini nazaret qilip bashqurush komitétigha mensup dölet karxaniliridur. Téximu konkrét qilip éytqanda, bu karixanilar yekke igiliktiki karxana bolmighanliqi üchün, barliq mulazimiti döletning menpe'eti üchün xizmet qilidu.

“FAW-Volkswagen Shirkiti” we “Shangxey wolkswagén shirkiti” ning Uyghur diyarigha kirishi

2010-Yili atalmish “Yéngi bir nöwetlik shinjanggha noqtiliq yardem bérish” siyasiti yolgha qoyulup, xitay merkinuqtiliqtéti déng iz yaqisi rayonliridiki 19 ölke we sheherni “Shinjanggha noqtiliq yardem” ge chaqirdi. Bu del biz izchil dep kéliwatqan Uyghur diyarining xitay rayonlirigha bölüp bérilishi idi. Bu chaghdin bashlap xitayning dölet igilikidiki karixaniliri “Bashlamchi karxanilar” süpitide aldi bilen Uyghur diyarigha yétip kelgen we “Shinjanggha sana'ette yardem bérish türi” ni bashlwetken, yeni dölet karixaniliri dölet meblighi bilen Uyghur diyarigha “Noqtiliq yardem” ge kirip kelgenidi.

Shangxey wolkswagin shirkiti bilenFAW-Volkswagen shirkitimu 2010-yilidiki atalmish “Merkez shinjang xizmet yighini” din kéyin, xitayning dölet mülkini nazaret qilip bashqurush komitétining bashlamchiliqida Uyghur diyarigha aldi-keyni bolup kirip kelgen. 2014-Yili dölet mülkini nazaret qilip bashqurush komitéti “19Ölke sheherning shinjanggha nuqtiliq yardem bérish xizmet supisi” teshkilligen. Shuningdek atalmish “Shinjanggha noqtiliq yardem bermekchi bolghan 19 ölke we sheher” bilen Uyghur diyari arisida zenjirsiman alaqe tori shekillendürülgen.

“FAW-Volkswagen” we “Shangxey wolkswagén shirkiti” ning mejburiy emgekke baghlinishi

Derweqe, yuqirida éytqinimizdek, yuqirqi wolkswagén shirketliri bolsa dölet mülkini nazaret qilip bashqurush komitétining bashqurushidiki dölet karxaniliri bolup, bular xitay hakimiyitining “Shinjanggha nuqtiliq yardem bérish” pilanigha qatnishish wezipisini üstige alghan karixanilardur.

2014-Yili atalmish “Merkezning ikkinchi qétimliq shinjang xizmet yighini” échilishtin bir hepte burun, xitay merkiziy hökümiti dölet mülkini nazaret qilip bashqurush komitéti “19 Ölke sheherning shinjanggha sana'ette yardem bérish boyiche méxanizm supisi” qurup chiqti. Bu hemkarliq supisida “Töt komitét xizmet méxanizimi” ornitilghan.

Bularning ichide aptonom rayonluq dölet mülkini nazaret qilip bashqurush komitéti we bingtu'en dölet mülkini nazaret qilip bashqurush komitétidin ibaret bu ikki komitét 19 ölke, sheherlerdiki dölet mülkini nazaret qilip bashqurush komitétliri we Uyghur diyarining herqaysi jayliridiki yardemge érishken wilayet, oblastlar, shundaqla bingtu'enning yardemge érishken déwiziyelerning dölet mülkini nazaret qilip bashqurush komitéti bilen alaqe ornitish hemde kélishtürüsh wezipisini üstige alghan. Üchinchisi, 19ölke we sheherlerning dölet mülkini nazaret qilip bashqurushqa komitétliri bolup, bular munasiwetlik xizmetlerge mes'ul bölüm qurup, alaqileshküchilerni békitip, “Shinjanggha sana'ette yardem bérish pilani” tüzüshni üstige alidu. Tötinchisi bolsa, Uyghur diyaridiki 19 ölkidin yardemge érishidighan wilayet, oblast we sheherler, shundaqla bingtu'en déwiziyelirining dölet mülkini nazaret qilip bashqurush komitétliridur. Ular xizmet bölümi qurup, shinjanggha yardem béridighan 19 ölke we sheherlerdiki karixanilarning shinjangning herqaysi jayliridiki tür qurulushlirigha mulazimet qilishqa kapalet béridu.

Shundaq qilip, xitayning déngiz yaqisi rayonliridiki 19 ölke we sheherdiki dölet igilikidiki karixanilar xitay merkiziy hökümitining bir tutash pilanlishi, yardem bérishi we yéterlik iqtisad, qolay siyaset, hemkarliq méxanizmi, yaxshi shara'it bilen teminlishi astida Uyghur diyarida “Shinjanggha nuqtiliq yardem bérish” namida yerleshken.

Atalmish “Shinjanggha yardem bérish” “Ma'aripqa yardem”, “Tébabetke yardem”, “Sana'ette yardem” “Pen-téxnikida yardem”, we “Ishqa orunlashturushta yardem” din ibaret türlerge ayrilghan bolup, shinjang wolkswagén shirketliri bu tür qurulushlirining hemmisige awaz qoshqan. Yeni, wolkswagénning Uyghur mejburiy emgikige munasiwetlik bolushining eng asasliq sewebi, del uning “Shinjanggha nuqtiliq yardem bérishke” qatnashqanliqidur. Mesilen: buning misali töwendikiche:

Shangxey mashinisazliq guruhi wolkswagén(上汽大众新疆公司) shinjang shirkiti “Ma'aripqa yardem” türide, shangxey dölet mülkini nazaret qilip bashqurush komitéti qurghan hemkarliq supisi arqiliq, Uyghur diyaridiki kespiy mektepler bilen “Karxana bilen mektep hemkarliqi” sheklide alaqe ornatqan. Mesilen, 2013-yili 8-ayda shangxey wolkswagén shirkiti ürümchi kespiy uniwérsitétigha 1milyon 500 ming yüen i'ane qilip, “Karxana bilen mektep hemkarliqi” uslubida, mezkur mektep bilen birlikte aptomatlashturulghan terbiyelesh tejribexanisi qurup chiqidu. Arqidinla shinjang qoralliq saqchi qisim 6-tarmaq etriti bilen hemkarliq imzalaydu. Mezkur6-tarmaq etret 2010-yilidiki atalmish “Merkezning birinchi qétimliq shinjang xizmet yighini” din kéyin, “Shinjangning muqimliqini qoghdash we térrorluqqa qarshi turush” üchün alahide seplen'gen qoralliq qisimdur. Shangxey wolkswagén shirkiti 6-etretke mashina i'ane qilidu.

“Karxana bilen mektep hemkarliqi” türi “Shinjanggha nuqtiliq yardem” siyasitining ma'aripqa yardem türidiki nuqtiliq tür hésablinidu. Bu tür boyiche karxanilar “Ishchilarni éhtiyajgha qarap terbiyelesh” üchün mekteplerge “Zakaz” béridu. Mektepler ishchilarni munasiwetlik kesipler boyiche terbiyelep, karxanilargha ötküzüp béridu. Bu hadisini nöwette “Zamaniwi qul sodisi” dégen atalghu bilen izahlash mumkin. 2020-Yili tetqiqatchi adri'an zénz teripidin élan qilin'ghan “Nenkey doklati” da bu jeryanlargha alaqidar bolghan tepsilatlar ispatliq körsitilgen.

“Shinjang shing péngda ishchilar mektipi” 2003-yili qurulghan bolup, aptomobil sahesini asas qilghan yekke igiliktiki ishchilar kespiy mektipi. Bu mektep ürümchi yéngisheher rayonigha jaylashqan bolup, bu mektep birinchi mashinisazliq wolkswagén shinjang shirkiti, gérmaniye BOSCH shirkiti shinjang tarmiqi qatarliq dangliq karixanilarning mexsus ishlemchi terbiyelesh bazisi qilip békitilgen. Terbiyeleydighan ishlemchiler asasen yézilardiki éshincha emgek küchlirini nishan qilidiken. Bu mektepte oqughuchilar kesip öginishtin bashqa xitay tili we döletni söyüsh qatarliq siyasiy derslerni öginidiken. Bashqurush usuli nahayiti qattiq bolup, toluq herbiy tüzüm boyiche yépiq usulda bashqurulidiken. Mektep derwazisining sim torlar bilen péchetlen'gen süriti we Uyghur perzentlirige pisixika dersi bériliwatqan, herbiy meshiq élip bériliwatqan qatarliq munasiwetlik süretler, mektepning teshwiqat tor békitige chaplap qoyulghan.

Yighip kelsek, wolkswagénning Uyghur mejburiy emgiki bilenla emes, belki pütkül Uyghur irqiy qirghinchiliq jeryanliri bilen wasitilik yaki biwasite alaqisi bolghanliqida shek yoq. Emma epsuslinarliqi we kishini ghezeplendüridighini gérmaniye wolkswagén shirkitining bu jinayetke dawamliq shérik bolidighanliqini héch héyiqmastin jakarlighanliqidur. 1990-Yillardin bashlan'ghan xitay hökümran sinipliri bilen bolghan qoyuq menpe'et baghlinishi, wolkswagén shirkitini alliburun “Uyghur irqiy qirghinchiliqi” ning jawabkarliri bilen baghlighan bolup, özining mezkur munasiwitini dawam qilidighanliqini hemde mejburiy emgekning yoqlighini jakarlishi uning bu jinayetni qollaydighanliqining ipadisidur.

***Mezkur maqalide otturigha qoyulghan pikirler aptorning shexsiy qarashliri. Radiyomizning meydanigha wekillik qilalmaydu.