Yéngi bash ministér gérmaniyening xitay siyasitini özgertemdu?

24-Iyun germaniye parlaménti kishilik hoquq we insaniy yardem komitéti xitayning Uyghurlar üstidin élip bériwatqan zulumlirini “Insaniyetke qarshi jinayet” dep jakarlighan idi. Shu küni merkizi bérlinda bolghan mérkato xitay tetqiqat inistituti yéngi bir doklat élan qilip, anjila mérkildin kéyin gérmaniyege yéngidin bash minister bolidighan kishining saylamdin kéyin gérmaniyening xitay siyasitini özgertidighanliqini ilgiri sürdi.

Mérkato xitay tetqiqat inistitutining “Gérmaniye xitay siyasitini özgertemdu? saylam programmilirigha nezer” namliq doklatida bayan qilinishiche, yene 3 aydin kéyin gérmaniyede saylam bashlinidiken. Anjila mérkil dewri axirlishidiken. Yéngi bash ministér meyli yéshillar partiyesidin chiqqan namzat annaléna bayérbok bolsun yaki xiristiyan démokratlar partiyesidin chiqqan namzat armin lashét bolsun, bash ministérliq wezipisini tapshurup alghandin kéyinla gérmaniyening xitay siyasitini özgertishke bashlaydiken.

Doklatta tilgha élishiche, gérmaniyening bu qétimqi bash ministérliq saylimi tarixta körülüp baqmighan bir shekilde wujudqa chiqidiken. Yeni xitay mesilisi héchqachan gérmaniye saylamlirida téma sheklide orun élip baqmighan bolup, bu qétimqi saylamning programmilirida yéterlik derijide orun igiligen. Xitaygha munasiwetlik 14 téma bash ministér namzatlirining nutuqlirining muhim mezmunlirini teshkil qilghan. Mesilen, yawropa ittipaqining xitay istratégiyesini yenimu kücheytish, xitaydin tor, sanliq melumat, yuqiri téxnikilarni mudapiye qilish, xitaygha qarshi okyan halqighan hemkarliqlarni qurush, xitaydiki kishilik hoquq depsendichilikini eyiblesh, Uyghurlar mesilisige köngül bölüsh, xongkongning aptonumiyesini qoghdash, teywen bilen bolghan hemkarliqni ilgiri sürüsh, xitayni herbiy jehettin ajizlitish, kongzi inistitutlirini taqash qatarliqlar. Bu témilarning saylam riqabitidin orun igilishi gérmaniyede bir yéngiliq hésablinidiken.

Doklatta izahlishiche, bu qétim yéngi hakimiyetni gérmaniyediki asasliq 5 chong partiye teshkil qilidiken. Xiristiyan démokratlar partiyesi bilen xiristiyan sotsiyal partiyesidin ibaret birleshme partiye, sotsiyal démokratlar partiyesi, erkin démokratlar partiyesi we yéshillar partiyesi qatarliq bu 5 partiyening hemmisila xitaygha qarita tenqidiy pozitsiyede iken. Ular xitaydiki kishilik hoquq depsendichilikige, Uyghurlar uchrawatqan zulumlargha, xongkongdiki mustebitlikke nisbeten qarshi turushta pikir ortaqliqigha ige iken. Emma xitay bilen bolghan hemkarliqni saqlap qélish yaki xitaygha jaza yürgüzüsh mesiliside herqaysi partiyelerning qarashlirida zor perqler mewjud iken.

Hemmidinmu muhimi, bu qétim bash ministér namzati bolghan yéshillar partiyesining rehbiri annaléna bayérbokning xitaygha nisbeten pozitsiyesi nahayiti qattiq iken. Uning xitaydiki kishilik hoquq depsendichilikige qarita küchlük tedbir qollinish idiyesini erkin démokratlar partiyesi mutleq qollaydiken. Yéshillar partiyesi bu jehette yene gérmaniyediki eng chong partiye bolghan xiristiyan démokratlar partiyesi bilen xiristiyan sotsiyal partiyesidin ibaret birleshme partiyening hemkarliqigha érishken.

Yéshillar partiyesi we erkin démokratlar partiyisi gérmaniye parlaméntida hem yawropa ittipaqida Uyghurlar mesilisini jiddiy küntertipke keltüriwatqan partiyeler bolup, yéshillar partiyesining rehbiri annaléna bayérbokning bu qétimqi saylamda ghelibe qilish éhtimali yuqiri iken. Eger u saylamda ghelibe qilip erkin démokratlar partiyesi bilen birleshme hökümet quralisa, gérmaniyening xitay siyasiti choqum özgiridiken. Anjila mérkil dewride emelge ashmighan xitaygha qarshi bezi ishlar, uning dewride emelge ashidiken.

Uyghurlarning aktip himayichiliri bilen tolghan yéshillar partiyesining bu qétimqi saylamda ghelibe qazinishi gérmaniyediki Uyghurlarning ümidi bolup qalghan. Gérmaniyediki Uyghur ziyaliysi perhat muhemmidi ependi bu heqte toxtalghanda, yéshillar partiyesining yillardin buyan Uyghurlargha köp hésdashliq qilip kelgen bir partiye ikenlikini tilgha aldi. Gérmaniyediki weziyet analizchisi enwer ehmet ependi bu xususta pikir bayan qilghanda, Uyghurlarning dosti bolghan yéshillar partiyesi saylamda ghelibe qilip erkin démokratlar partiyisi birleshme hökümet qurup qalsa, Uyghurlar dewasining yalghuz gérmaniyedila emes, yawropadimu zor tereqqiyatlargha érishidighanliqini tekitlidi.