'Büyük alim mehmut qeshqiri we uning énsiklopédiyisi' namliq kitab neshir qilindi

Türkiyining gazi uniwérsitéti til ‏ - edebiyat oqutquchisi proféssor doktur fuzuli bayat ependi teripidin türk tilida yézilghan, "büyük alim mehmut qeshqiri we uning énsiklopédiyisi" dégen kitabning muqawa körünüshi.

Kitabning asasi mezmuni " türkiy tillar diwani" dégen qimmetlik kitab heqqide élip barghan ilmiy tetqiqatlar we kitabning mu'ellipi mehmut qeshqirining hayat kechmishlirini öz ichige alghan.

Kitabta yene mehmut qeshqirining ewladliri bolghan Uyghurlarning mehmut qeshqiri yashighan dewirdiki bir qisim tarixlar we u kitabning qachan,néme meqsette, qandaq dewirde yézilghanliqi heqqidimu toxtalghan.

Bu kitab 10 bölümidin terkip tapqan bolup, mehmut qeshqirining dewride türk dunyasining siyasi weziyiti, mehmut qeshqirining hayati we edebiy alahidilikliri, türkiy tillar diwanining yézilish sewebliri, tarixiy, bésilishi, söz sani, türkiy tillar diwanidiki bezi girammatikilar heqqide, türk tarixiy saheside türkiy sistémidiki milletler, türkologiye bilimi, mehmut qeshqirining türkchilik qarashliri, türkiy tillar diwanida folklor ilmining nezeriye mesililiri heqqide, türkiy tillar diwanida qedimqi türk étiqadliri we shaman dinining qalduqliri, shundaqla mu'ellipning, kök tengrisi dini heqqidiki qarashliri dégen'ge oxshash témilarni öz ichige alghan.

Aptor bu kitabning muqeddimisini mundaq bashlighan: "bu xizmitimni, türk millitining qudritini körsitishke, türk tilini qoghdashqa we türk tilini bashqilargha ögitishni meqset qilghan, til birlikining pikir, chüshenche birliki ikenlikini yaxshi bilip yetken, we til birlikining, milletning birlik we barawerlikide kem bolsa bolmaydighan muhim amillarning biri ikenlikini ögetken büyük alim mehmut qeshqirining meniwi huzurida bir burchum dep bilimen, türkiy tillar diwani dégen kitab bilen meshhur bolghan, tughulghanliqining 1000 yilliqi tebriklen'gen mehmut qeshqiri 1000 yildin kéyin yene tebriklinidu, xatirilinidu, tetqiq qilinidu, yéngidin keship qilinidu, chünki u peqet türk millitini meshhur qilipla qalmay belki türk millitini yuqiri kötürdi, aylinip yürüp peqet uchur toplash bilenla cheklinip qalmay belki toplighan uchurlirini ewladlirigha miras qaldurdi. Tarixta türk milliti üchün héch kim mehmut qeshqirige oxshash her saheni öz ichige alghan bilim buluqi bérelmidi, shuning üchün u ebediy türkologiye bilimining atisi bolup qalidu."

Aptor kitabida, mehmut qeshqiri yashighan dewr heqqide toxtilip, mehmut qeshqiri yashighan dewer we türkiy tillar diwanining yézilishi, Uyghur xaqanliqi yimirilgendin kéyin türklerning qedimi yurti bolghan ottura asiyaning ich qisimlirigha köchüp yerlishish we türk ‏ - islam döletlirining qurulush dewrige toghra kelgenliki. Tünji bolup 912 ‏ - yili tengritagh étekliride qurulghan qaraxaniylar dölitining dawami hésablan'ghan qarluq, basmil, chigil qatarliq türkiy sistémidiki milletler balasaghunni merkez qilip qurghan döletning dewrige toghra kelgenlikini. Mehmut qeshqiri qaraxaniylar türk ‏ - islam dölitining ikkige ayrilghan mezgilide yashighanliqini. Qaraxaniylar türk ‏ - islam döliti 1046 ‏ - yili ikkige bölün'gen bolup, semerqentni paytext qilghan gherbiy qaraxaniylar döliti mawara'unnehr, qoqent, perghanini öz ichige alghan. Ilgiriki paytexti balasaghun bolghan sherqiy qaraxaniylar döliti bolsa, kéyin qeshqerni paytext qilghan bolup, talas, isfjap, shash, yerkent we xoten rayonlirigha hökümdarliq qilghan. Sherqiy qaraxaniylar döliti sulayman arslanxan'gha qarshi inisi muhemmed qozghilang kötürgende mehmut qeshqiri, qeshqerdin ayrilghanliqini yazghan.

Aptor bu kitabida yene "türkiy tillar diwani" ning yézilish sewebliri heqqide toxtilip, mehmut qeshqiri yashighan dewirde islam dunyasining chong bir qismining hakimiyitige türk musulmanliri hökümdarliq qilghanliqini, mehmut qeshqiri türkiy tillar diwanini, türklerni türklerge yaxshi körsitish, türk milliti, tili we medeniyitini ereb tilida sözlishidighan xelqlerge ögitish we tonutush meqsitide yézilghanliqini bildürgen.

Kitabta yene mehmut qeshqirining qeshqerde tughulghanliqi we qeshqerde élim tehsil qilghanliqi, qebrisining hazir qeshqerning opalda ikenlikini shundaqla mehmut qeshqirining hayati heqqide sherqiy türkistanliq Uyghur tetqiqatchi alimlar xelq arisida keng tarqalghan her xil riwayetlerni öz ichige alghan ilmiy maqalilar yazghanliqi. Bu maqalilar mehmut qeshqirining hayatini öginish üchün muhim ehmiyetke ige ikenliki yézilghan.

Aptor kitabida yene "türkiy tillar diwani" ning esli nusxisining qeyerde ikenliki bilinmigen bolsimu, süriyilik muhemmed ibni ebu bekri dégen kishi teripidin 1266 ‏ - yili köchürülgen nusxisining mewjutluqini, bu nusxining istanbul fatih rayonidiki millet kutupxanisida saqliniwatqanliqini, bu nusxa kilisli rifet mu'ellimning tüzitishi we tertipke sélishi bilen 1915 ‏ - yili 3 jilid shekilde basturulup, u kitabning yoqap kétishtin saqlinip qalghanliqi, 1941 ‏ - yili türk til tetqiqat idarisi teripidin basturulghanliqi, kéyin 1990 ‏ - yili türkiye medeniyet ministirliki teripidin qayta basturulup keng türde tarqitilghanliqi yézilghan.
 
Aptor kitabida, mehmut qeshqirining Uyghurlarni "Uyghur tat" dep atighanliqi buning sewebi bolsa tarixta, türkiy sistémidiki milletler ichide Uyghurlar eng baldur tereqqiy qilghan shundaqla köchmenliktin, muqim olturaqliship yashash halgha ötkenliki we yer térish we tijaret qilish bilen shughullan'ghanliqi üchün shundaq atalghanliqini ilgiri sürgen.

"Büyük alim mehmut qeshqiri we uning énsiklopédiyisi" dégen kitabning aptori yazghuchi, proféssor doktur fuzul bayat ependi 1958 ‏ - yili ezerbeyjanda dunyagha kelgen, 1984 ‏ - yili ezerbeyjan chet'el tilliri instituti fransuz, in'gliz tili bölümidin yuqiri derijide oqush püttürgen, u bir qanche kitab we maqale élan qilghan, u 1995 ‏ - yildin biri ezerbeyjan yazghuchilar jem'iyitining kandidat ezasi bolghan, yazghuchi fuzul bayat ependining qedimqi türkler tarixi, qedimqi türlerde pul belgisi qatarliq 17 parche kitab we yüzdin artuq maqalisi bolup kitab we maqalilirining köpinchiside tarixta ötken Uyghurlar we Uyghur xaqanliqi heqqide toxtalghan.

Proféssor doktur fuzul bayat ependi 1999 ‏ - yildin biri türkiye gazi'antép uniwérsitétining til ‏ - edebiyat fakultétida oqutquchi bolup xizmet qilip kelmekte.