Exet endijanning 'chet'ellerde türkistan mujadilisi' namliq kitabi neshrdin chiqti

, proféssor doktur exet endijan yazghan "chetelde türkistan mujadilisi" namliq kitabning muqawa körünüshi.

Bu kitab kirish söz, 5 bölüm we bir qoshumchidin terkip tapqan bolup, kitabta asasliqi 20 ‏- esirde ottura asiyadiki özbékistan, qazaqistan, qirghizistan, sherqiy türkistan, türkmenistan, afghanistan qatarliq dölet we rayonlarda yüz bergen chong weqelerni, urush we siyasi weziyetlerni ekis ettürgen bolup, kitabta eyni zamandiki sherqiy türkistan tarixi we siyasi weziyiti heqqidimu tepsiliy toxtalghan. 942 Bettin terkip tapqan kitabta yene,türkistandin chet'ellerge hijret qilip türkistan dawasi üchün pa'aliyetler élip barghan muhim shexsler we ularning 70 yilliq siyasiy pa'aliyetliri tonushturulghan.

Kitabta 1927 ‏- yili türkistan muhajirliri teripidin istanbulda qurulghan 'türkistan milliy birlik herikiti' namliq teshkilatning gherbiy türkistan we sherqiy türkistan üchün chet'ellerde élip barghan xizmet pa'aliyetliri we bezi döletler bilen élip barghan diplomatiye munasiwetliri heqqide muhim uchurlar yézilghan.

Kitabning kirish sözide mundaq déyilgen: 20 ‏- esir urush we ishghaliyet esiri boldi. Ikki chong dunya urushi we uzun zaman dawam qilghan idé'ologiyilik soghuq urush mezgilide, milyonlarche insan hayatidin ayrildi we milyonlarche insan öz wetinini terk étishke mejbur boldi. Xususen sowit ittipaqida kommunist idé'ologiyisining kontroli astigha kirgen milletler insaniyet tarixining eng chong paji'elirini béshidin kechürdi.

Kelgüsini bahane qilip bügünini qulluqqa aylandurushni meqset qilghan xam xiyallargha qarshi chiqmay bash egkenler hayat qalalidi, qarshi chiqqanlar bolsa rehimsizlerche öltürüldi. Bu insan qélipidin chiqqan idé'ologiyige qarshi urush qilish we wetinini musteqilliqqe érishtürüshni ümid qilip chet'ellerge chiqqan türkistan ziyaliyliri bolsa dunyaning weziyitini belgileydighan chong küchler arisidiki toqunush meydanida yemchük bolush paji'esige düch keldi.

Kitabta yézilishiche, 1931 ‏- yili xitay bilen yapuniye urushuwatqan mezgilde, sherqiy türkistanning qumul wilayitide xojiniyaz hajining bashchiliqida xitay hakimiyitige qarshi urush partlap qisqa waqit ichide bu urushning pütkül rayon'gha kéngeygenliki we urushning bashta yapuniye qatarliq köpligen küchlerning diqqitini tartqanliqi ilgiri sürülgen.
Kitabta yene 1920 ‏- yili türkistanda qurulghan türkistan milliy birlik herikiti teshkilati kéyin chet'elde pa'aliyet élip barghan bulup, bu teshkilat jenubiy türkistanda sowit ittipaqigha qarshi pa'aliyet élip bérish bilen birge, sherqiy türkistan üchünmu pa'aliyette bolghanliqi yézilghan.

Kitabta mundaq déyilgen: türkistan milliy birlik herikiti sherqiy türkistan mesilisi heqqide asasliqi u yerning ilim ‏- meripet we ma'arip ishliri heqqide xizmet qilghan. Xitaylargha qarshi siyasi sahede bolsa aktip emes idi. Emma 1931 ‏- yili xitay ‏- yapun urushi bolghanda, bu urushtin paydilinip manjuriyige oxshash bir döletning sherqiy türkistanda qurulup sherqiy türkistanning musteqil bolushini meqset qilghan we yapuniye bilen alaqe qilghan hemde yaponiyining sherqiy türkistan'gha yardem qilishini ümid qilidighanliqini bildürgen.

Türkistan milliy birliki herikiti sherqiy türkistan mesilisi heqqide yapuniyedin töwendiki ikki nuqtini asas qilip turup yardem telep qilghan:

1 ‏- Sherqiy türkistanda chéchilangghu halettiki milliy we siyasi istiqlal pikirlirini bir gewdige aylandurush we mu'eyyen bir waqit we basquchqa qedem qoyush üchün sherqiy türkistan'gha yéqin bir yerde siyasi gézit we zhurnal neshr qilish.

2 ‏- Sherqiy türkistanning her qaysi sheher we kentlirige teshwiqatchi we teshkilatchi ademler ewetip teshkilatlar qurush.

Türkistan milliy birliki herikitining bu telipige yapuniye hökümiti héchqandaq jawab bermigen, emma 1935 ‏- yilidin kéyin polshaning wasitisi bilen, yaponiyining promété herikiti türkistan milliy birlik herikiti bilen munasiwet qilghan.

Kitabta yene, türkistan milliy birliki teshkilatining sherqiy türkistan mesilisi heqqide élip barghan pa'aliyetliri heqqide toxtilip mundaq yézilghan: türkistan milliy birliki teshkilati sherqiy türkistan mesilisini yash türkistan zhurnilida maqale yézish arqiliq, türkistan türk yashliri birliki teshkilati teripidin uyushturulghan yighinlarda, mustafa choqay oghlu teripidin en'gliye, pars, warshawada ötküzülgen yighinlarda küntertipke keltürgen. Yapuniyidin yardem alalmighan bu teshkilat bu qétim en'giliyidin yardem telep qilghan. Türkistan milliy birliki teshkilatining eyni zamandiki rehberliri sherqiy türkistan mesilisi heqqide yighin échip, sherqiy türkistan heqqide en'giliyidin yardem élishni qarar alghan we teshkilat re'isi osman xoja'oghlu en'giliyide yighin'gha qatnishiwatqan mustafa chuqaygha xet yézip teshkilat namida en'giliyidin sherqiy türkistan heqqide yardem telep qilishni wezipilendürgen. Mustafa chuqay'oghlu en'gliye padishahidin yardem telep qilip teshkilat namida, sherqiy türkistanning qisqiche tarixi, jughrapiyisi we siyasiy weziyiti heqqide yézilghan bir mektupni sun'ghan, emma en'giliyidin héchqandaq jawab kelmigen. Kéyin türkistan milliy birliki teshkilati polshadinmu yardem telep qilip héchqandaq netijige érishelmigendin kéyin, sherqiy türkistan mesilisige özliri biwaste qol sélishni muwapiq körgen. Shuning bilen sherqiy türkistan'gha teshkilat namida bir qanche kishi ewetip, sherqiy türkistanning musteqilliqi üchün pa'aliyet élip bérishni qarar qilghan we 1933‏- yili 9 ‏- ayda teshkilatning bash katipi mujdeddin delil istanbuldin hindistan yoli arqiliq sherqiy türkistan'gha bérish üchün yolgha chiqqan, esli salahiyitini yoshurush üchün türkiyide chiqidighan axsham gézitining muxbiri bolup wezipilendürülgen. Mujdeddin delil qeshqerge yétip bérip melum mezgildin kéyin tungganlar teripidin tutqun qilin'ghan. Kéyin général mehmut muhiti qeshqerni kontrol astigha alghandin kéyin mujdeddin delil türmidin azad bolghan we 3 yil mehmut muhiti bilen birlikte xizmet qilghan. Yene bir tereptin qeshqerdiki bezi mekteplerde telim ‏- terbiye saheside xizmet ishligen. Kéyin qeshqerde tungganlar bilen urush bashlinip ketken we tungganlar qeshqerni ishghal qilip sherqiy türkistan islam jumhuriyitini aghduruwetken. Rusiye, xitay we tungganlardin ibaret üch düshmenning arisida qalghan sherqiy türkistanning musteqil bolushining murekkepliship ketkenlikini körgen mujdeddin delil 1937 ‏- yili 4 ‏- ayda qeshqerdin hindistan yoli arqiliq istanbulgha qaytqan. Kitabta yene mujdeddin delilning 1937 ‏- yili qeshqerde chüshken resimi qoyulghan.

Kitabta yene, türkistan milliy birliki herikitining sherqiy türkistan mesilisi heqqide yapuniye, en'gliye we polsha qatarliq döletlerdin yardem telep qilip yazghan mektüplirining esli qolyazmiliri we türkistanning 1920 ‏- yillardiki xeritisi kirgüzülgen. Kitabta, 1933 ‏- yili sherqiy türkistanning omumiy nopusining 5 milyon ikenliki yézilghan.

Yuqiridiki awaz ulinishidin, bu heqtiki melumatimizning tepsilatini anglaysiler.