Ilshat hesen؛ xitayning meqsiti exmetjan qasimi qatarliq milliy qehrimanlirimizning obrazini xunükleshtürüsh

Yéqinda xitayning hökümet metbu'ati bolghan shinxu'a agéntliqi, “Nur” géziti we “Tengri tagh tori” birdinla 1944-1949-yilliridiki sherqiy türkistan milliy azadliq inqilabining asasliq rehberliridin biri exmetjan qasimini mexsus xatirilep maqale élan qildi.

Maqaligha “Exmetjan qasimi shinjang xelqining azadliq ishliri üchün küresh qilghan” dep mawzu qoyulush bilen birge buninggha qaytidin xitay kommunist rehbiri maw zédongning 1949-yili, 11-ayda bergen: “Exmetjan qasimi qatarliq besh yoldash hayat waqtida shinjang xelqining azadliq ishliri üchün qehrimanlarche küresh qilip, eng axirida jungxu'a xelq jumhuriyitini qurush ishliri yolida qurban boldi, bu pütün memliket xelqining menggü xatirilishige erziydu” dégen bahasi bash ilawe qilin'ghan.

Xitay hökümet metbu'atliri arqidin yene sherqiy türkistan milliy armiyesi bash qomandani général is'haqbék munonofni xatirilepmu mexsus maqale élan qilip, uning exmetjan qatarliqlar bilen birge yéngi-junggo, yeni jungxu'a xelq jumhuriyitini qurush yolida qurban bolghanliqini tekitligen.

Bu, xitay kompartiyesi hakimiyitining 1944-yili, 11-ayda ghuljida qurulghan musteqil sherqiy türkistan jumhuriyiti we inqilabining rehberliridin exmetjan qasimi qatarliqlargha bérip kéliwatqan izchil bahasi bolup, xitay kompartiyesi özining shinjangni tinch yol bilen azad qilghanliqi, exmetjan qasimi, is'haqbék munonof qatarliq rehberlerning “Yéngi junggo qurush we wetenning birliki üchün küresh qilghanliqi” we axirida jungxu'a xelq jumhuriyitini qurush üchün béyjingdiki siyasiy meslihet kéngishi yighinigha qatnishish sepiride ayropilan qazasigha uchrighanliqini mu'eyyenleshtürgen. Biraq, bir qanche yillardin buyan xitay merkizi metbu'atliri bolghan shinxu'a agéntliqi, nur géziti qatarliqlar mundaq mexsus exmetjan qasimini qayta xatirilep maqale élan qilip baqmighanidi.

Amérika Uyghur birleshmisining re'isi, Uyghur siyasiy tarixiy mesililiri boyiche analizchi ilshat hesenning éytishiche, hazirqidek Uyghur mesilisi, bolupmu, xitayning Uyghur, qazaq we bashqilargha qarita yürgüzüwatqan “Terbiyelesh” namida lagérlargha solap, teqiblesh, Uyghurlarning tili, medeniyiti, dini étiqadi we milliy kimlikige éghir zerbe bériwatqan shara'itta xitay hökümitining merkizi metbu'atlirining birdinla Uyghur musteqilliq küresh tarixidiki rehberlirini xitayning birliki üchün hesse qoshqan we küresh qilghan dep teshwiqat qilishi éniq pilanliq heriket bolup hésablinidu. Chünki, hazir gherb alimliri, Uyghurlar arisida Uyghurlar diyarining 19-esirde manju-ching sulalisi teripidin bésiwélin'ghan zémin ikenliki hemde xitay kompartiyesining 1949-yili, bu zéminni ishghal qilghanliqi heqqidiki qarashlar kücheymekte.

Ilshat hesen ependining qarishiche, 20-esirdiki ikki qétimliq sherqiy türkistan jumhuriyiti, bolupmu 1944-1949-yilliridiki sherqiy türkistan jumhuriyiti nahayiti muhim bolup, Uyghurlar qazaq, qirghiz, tatar, özbék we bashqa milletler bilen birlikte küresh qilip, sherqiy türkistan jumhuriyitini berpa qilghan. Bu özi bir musteqil hökümet bolup, elixan töre we kéyinki exmetjan qasimi ene shu inqilabning rehberliridur. Exmetjan qasimi Uyghur xelqining hörmet qilghan, qedirligen rehbiri, milliy qehrimanidur.

Qazaqistandiki Uyghur tarixchisi “Uyghurlarning qedimdin hazirghiche bolghan milliy siyasiy tarixi” mawzuluq kitabning aptori qehriman ghojamberdining qarishiche, exmetjan qasimi hergizmu xitay kommunist hökümiti dégendek xitayning birliki üchün küresh qilghan emes, u Uyghur xelqining azadliqi üchün küresh qilghan. Xitayning uni mundaq medhiyelishi, bu zéminni biz bésiwalmiduq, bu jay xitayning bir qismi idi, exmetjan qasimi qatarliqlar rehberlik qilghan milliy azadliq inqilab “Junggo inqilabining bir qismi” dégenni ispatlash üchün tapqan bahanidur.

Uning éytishiche, exmetjan qasimi milliy azadliq inqilab qatnashquchiliri, milliy armiye ofitsér jengchiliri we sherqiy türkistan xelqining hörmitige érishken dahiydur. 1991-Yilidin kéyin exmetjan qasimi Uyghur xelqining tarixta ötken dahiysi süpitide uning süretliri ottura asiyadiki Uyghur ziyaliyliri, sodigerliri, teshkilatlirining ishxanilirigha ésilghanidi.

1990-2000-Yillarda, 1944-1949-yilliridiki inqilab qatnashquchiliridin yüsüp bek muxlisi rehberlikidiki sherqiy türkistan milliy azadliq fronti, hashir wahidiy, sabit abduraxman rehberlikidiki Uyghuristan azadliq teshkilati we bashqa teshkilatlar exmetjan qasimini öz dahiysi süpitide yüksek hörmet qilghan idi.

Exmetjan qasimi 1944-yili, ghulja inqilabigha qatniship, “Azad sherqiy türkistan” gézitide ishligen, kéyin hökümet mu'awin katipi, herbiy ishlar naziri, hökümet ezasi, xitay bilen söhbet ötküzüsh wekili, 1946-1947-yili birleshme hökümette mu'awin re'is bolghan we ghuljigha qaytip pütün sherqiy türkistan milliy azadliq inqilabigha rehberlik qilghan. Xitay terep, 1949-yili, 8-ayning 27-küni exmetjan qatarliq rehberlerning béyjinggha siyasiy meslihet kéngishining yighinigha méngip, ayropilan hadisiside qaza qilghanliqini jakarlap kelsimu, emma Uyghurlar buninggha mutleq ishenmigen, eksiche ularni öltürüwetti dep qarighan.

Ilshat hesenning qarishiche, exmetjan qasimi milliy qehriman we dahiy bolup, u Uyghur xelqining azadliq, musteqilliq yolidin esla waz kechmigen, xitayning uni “Yéngi junggo qurush yolida ölgen”, “Inqilabi qurban” dep bahalishi pütünley gherezlik we uning obrazini xunükleshtürüshtur.

Gerche, xitay hökümiti 70 yildin buyan exmetjan qasimini “Inqilab qurban”, “Wetenning birlikini himaye qilghan” dep bahalap kelsimu, emma sherqiy türkistan jumhuriyiti qurghan xelq, jümlidin Uyghurlar exmetjan qasimini öz rehbiri, u Uyghur xelqining we sherqiy türkistanning azadliqi üchün küresh qilghan hem bu küreshlerge rehberlik qilghan dep qarap, xitay teshwiqatigha boysunmidi.