“5-Iyul ürümchi qirghinchiliqi” ning 10 yilliq xatiriside

Muxbirimiz méhriban
2019.07.04
herbiy-5-iyul-urumchi-weqesi.jpg 5-Iyul tinchliq bilen élip bérilghan Uyghur yashlirining namayishini basturush üchün ürümchige kirgen xitay qoralliq küchliri. 2009-Yili 16-iyul, ürümchi.
REUTERS

2009-Yilidiki “5-Iyul ürümchi qirghinchiliqi” Uyghur hazirqi zaman tarixidiki muhim weqelerning biri hésablinidu. 10 Yildin buyan muhajirettiki Uyghurlar bu qanliq weqeni her yili xatirilep kelmekte.

Mezkur weqe heqqide eyni waqitta xitay hökümet taratqulirida bérilgen xewerlerde bu namayishni “5-Iyul topilingi” yaki “5-Iyul urush, chéqish we zorawanliq weqesi” dégendek namlar bilen atighan.

“Shinjang xewer tori” ning 2009-yili 7-ayning 22-künidiki xewiride xitay memliketlik milliy ishlar komitétining mu'awin bashliqi wu simin shu küni muxbirlargha élan qilghan qilghan bayanati bérilgen. Wu simin shu künki bayanatida “Ürümchide yüz bergen ‛urush, chéqish we bulash weqesi‚ de 7-ayning 16-künige qeder 197 adem öldi. 68 Milyon 950 ming yüenlik qimmetke ige mal-mülük ziyan'gha uchridi. 108 Jesetning kimliki éniqlandi, buning ichidiki bigunah öltürülgen 39 kishi üchün 8 milyon yüen nepiqe we her bir kishi üchün 560 ming yüendin depne puli bérildi. Weqede öltürülgen bigunah ademlerning hemmisige 400 ming yüendin nepiqe bérilishke bashlidi” dégen.

Eyni chaghda xitay hökümiti weqege munasiwetlik uchurlarni qamal qilghanliqi üchün xelq'ara taratqularning “5-Iyul ürümchi qirghinchiliqi” heqqidiki xewerliride “Ürümchide Uyghurlar bilen xitaylar otturisida toqunush bolghan we 197 neper xitay puqrasi öltürülgen” dégendek melumatlar xitay hökümet taratquliridin neqil élip bérilgen idi.

Xitay hökümet taratqulirida yene “Uyghur topilangchiliri köpligen bigunah xitay ammisini urup öltürüwetken” dégen mezmundiki xewerler bilen wang léchüen, nur bekri we ürümchi sheherlik partkomning sékrétari li jining eyibleshliri keng tarqitilghan.

2009-Yilidiki “5-Iyul naraziliq namayishi” ning yüz bérish sewebliri heqqide hazirgha qeder élan qilin'ghan xewerlerde mundaq déyilmekte: 2009-yili 5-iyuldiki namayishning ning yüz bérishige xitaylarning shu yili 6-ayning 26-küni gu'angdung ölkisining shawgu'en shehiridiki shüri oyunchuq zawutida ishleydighan Uyghur ishchilirigha hujum qilishi we nurghun Uyghur yashlirini öltürüshi shundaqla xitay hökümitining bu weqeni adil bir terep qilmighanliqi biwasite seweb bolghan.

Amérika Uyghur birleshmisining re'isi élshat hesen ependi bu heqte pikir bayan qilip mundaq deydu: “Shawgu'en qanliq weqesi ‛5-iyul weqesi‚ ning yüz bérishige biwasite pilta bolghan amildur. Emma xitay hökümitining Uyghur diyarini bésiwalghandin buyan Uyghurlargha qarita yürgüzüp kéliwatqan mustemlikichilik siyasiti Uyghurlarning naraziliqi we qarshiliqini qozghighan heqiqiy sewebtur.”

Eyni chaghdiki Uyghur aptonom rayonining sabiq re'isi nur bekri 2009-yili 6-iyul küni téléwiziye nutqi sözlep, 5-iyul künidiki Uyghur yashlirining tinch usulda bashlan'ghan namayishini “Topilang” dep eyibligen. U “Diyarim”, “Altun tarim”, “Uyghurbiz”, “Shebnem”, “Selkin” qatarliq Uyghurche tor betlirini “26-Iyun shawgu'en weqesi” heqqide qutratquluq qilish xaraktérlik xewer tarqatqan dégen. Nur bekri yene yuqiriqi Uyghurche tor betler weqening emeliyitidin bixewer ammini naraziliq namayishi ötküzüshke qutritip uqturush tarqatqan dep eyibligen.

Halbuki, eyni chaghdiki “Diyarim” torining chet'eldiki bashqurghuchisi we tor sahibliridin biri bolghan dilmurat ataman ependi ziyaritimizni qobul qilip, “Nur bekrining Uyghur tor betlirini qutratquluq qilish bilen eyiblishi pütünley orunsiz töhmet” dédi. U xitay hökümitining eyni waqitta mezkur weqening sewebini Uyghur tor betlirige artip, inisi dilshat perhatni öz ichige alghan qatarliq 240 neperdin artuq Uyghur tor sahibliri we tor bashqurghuchilirini tutqun qilghanliqini bildürdi.

Ilshat hesen ependi eyni chaghda ürümchi sheherlik partkomning sékrétari li jining xitay puqralirini küshkürtüp nutuq sözligenliki, li jining sözliridin jasaretlen'gen xitay puqralirining hemmisi birdek kaltek kötürüp kochigha chiqip Uyghurlargha hujum qilghanliqi hemde nurghun bigunah Uyghurlarni öltürgenlikini eskertip ötti.

2009-Yili bezi taratqular mezkur weqe heqqide bergen xewerliride “5-Iyul weqesi” yüz bérip, ikki kün ötkende xitaylarning top-top kochigha chiqip Uyghurlargha hujum qilghanliqi heqqide uchur bergen idi. Halbuki, bu xil uchurlar eyni waqitta xelq'aradiki nopuzluq axbarat wasitiliride tégishlik yer alalmidi. Hazirgha qeder mezkur weqening yüz bérish sewebliri, heqiqiy jeryani we kéyinki paji'elik netijiliri heqqide pakitlar toluq otturigha qoyulghan, sirlar toluq échilghan, musteqil axbarat wasitiliri neq meydanni tekshürüp xewer bergen imkaniyetler bolmidi.

Eyni chaghda erkin asiya radiyosining Uyghur bölümi we bashqa bir qisim xelq'araliq taratqularning mezkur weqe heqqide neq meydanni ziyaret qilip igiligen uchurlirida 5-iyul namayishi bolghan küni kéchide xitay qoralliq saqchilirining ürümchi shehirining chiraghlirini öchürüp kéchiche Uyghurlar topliship olturaqlashqan mehelle-kochilarda étish we tutush élip barghanliqi xewer qilindi. Chet'el muxbirliri 6-iyul küni tutqun qilin'ghan erliri we ghayib bolghan balilirini izdep kochigha chiqqan Uyghur ayallirining kochigha chiqip naraziliq bildürüshi heqqide neq meydandin xewer berdi. Mezkur weqede iz-déreksiz ghayib bolghan 30 din artuq Uyghurning éniq uchurliri radiyomiz Uyghur bölümi teripidin delillinip, ashkara qilindi.

Halbuki, xitay hökümiti hazirgha qeder mezkur weqede ölgen, ghayib qiliwétilgen we tutqun qilin'ghan kishilerning heqiqiy sanini ashkara qilmidi. Xitay hökümitining “5-Iyul ürümchi qirghinchiliqi” heqqidiki uchurlarni izchil türde tashqi dunyadin yoshurushi we qamal qilishi seweblik mezkur weqe heqqidiki köpligen ehwallar yenila sir péti turmaqta.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.