2009-Yili 5-iyulda Uyghur élining ürümchi shehiride yüz bergen "5-Iyul qirghinchiliqi" ning 10 yilliqi munasiwiti bilen qazaqistandiki Uyghurlar xatirilesh pa'aliyetlirini ötküzüp, özlirining xitayning bolupmu Uyghurlargha qaratqan milliy, medeniy, diniy qirghinchiliq siyasitige naraziliqini bildürmekte.
Yéqinda, yeni 3-iyulda almuta shehiri we nahiyelerdiki Uyghurlar sheherdiki "Qorghan" réstoranigha jem bolup, Uyghur élining ürümchi shehiride yüz bergen "5-Iyul qirghinchiliqi" ning 10 yilliqini xatiriligenidi. Igilishimizche, mundaq xatirilesh pa'aliyetliri bashqimu yéza we mehellilerde ötküzülgen bolup, ularni uyushturushqa bolupmu yurt-jama'etchilik ishtirak qilghan.
5-Iyulda ene shundaq murasimlarning biri almuta wilayitining jambul nahiyesige qarashliq uzunaghash yézisida bolup ötken.
Qazaqistandiki Uyghur pa'aliyetchiliridin biri tursun hajim arziyéfning éytishiche, uzunaghash yézisining yurt-jama'etchiliki yigit bashlirining rehberlikide bu küni bashqimu yéza we mehellilerdin wekillerni, ziyaliylarni, jem'iyetler wekillirini teklip qilip, Uyghur élide yüz bériwatqan xitayning qirghinchiliq siyasitidin qurban bolghanlargha atap du'a-tilawet qilghan.
Tursun hajim arziyéf radiyomiz ziyaritini qobul qilip, mundaq dédi: "Bu hem siyasiy, hem diniy murasim boldi. Chong taxta qilip, shu yerde wetende qamilip ketken, jaza lagérlirida olturghan tughqanlarning resimlirini ésip, uning sirtigha ay-yultuzluq bayriqimizni tiklep, u yerde chong we yaxshi murasim ötti. Andin sa'et 3 te sherqiy türkistan baturlirining biri ghéni baturning qebrisige bérip, du'a-tekbir boldi."
U yene almuta shehirining Uyghurlar zich olturaqlashqan gorniy gigant mehellisidiki yurt-jama'etchilikningmu 7-iyul küni ürümchi qanliq weqesige béghishlap chong murasim ötküzgenlikini tekitlidi. Tursun hajim arziyéfning éytishiche, ilgiri bu mehellini bashqurghan sabiq sherqiy türkistan jumhuriyitining milliy armiye jengchilirining biri jamalidin qemirdinof hemde milletperwer insan abduréshit mexsutof bashqurghan bolup, ularning rehberlikide köpligen pa'aliyetler ötken iken. Hazir bolsa bu mehellini yash yigit béshi tarim tayirof bashquruwatmaqtiken.
Biz shu munasiwet bilen gorniy gigant mehellisining "Dilnaz" réstoranida ötken murasimni uyushturghuchilarning biri telet hemrayéf ependini ziyaret qilduq, uning éytishiche, murasimgha gorniy gigant we bashqimu yéza-mehellilerdin qatnashqanlar bolup 400 etrapida adem yighilghan iken. U mundaq dédi: "Bügün qehriman ghojamberdi, shéripjan nadirof oxshash alimlar bügünki weqeler heqqide sözlidi. Murasimgha her türlük étno-medeniyet merkezlirining wekilliri kélip, bizge köngül éytti we teziye bildürdi. Bashqilar qatarida menmu sözge chiqip, on yil burun namayish, nezir ötküzüsh üchün qanchilik heriketlerni qilghanliqimizni sözlidim."
Gorniy gigant mehelliside ötken murasimdin melum bolushiche, uningda siyasetshunas qehriman ghojamberdi, Uyghurlarning milliy birleshmisining re'isi hakim memetof, jumhuriyetlik Uyghur étno-medeniyet merkizining almuta sheherlik shöbisining re'isi ebeydulla japparof we bashqilar sözge chiqqan. Ular özlirining Uyghur élidiki ehwal, xelq'ara weziyet, xitay siyasiti, Uyghur milliy herikiti, ürümchi qirghinchiliqi we bashqimu mesililer heqqide öz pikirlirini otturigha qoyghan.
Sözligenler ichide "Atayurt pida'iyliri" teshkilatining hazirqi re'isi yérbol da'ulétbék mundaq dégen: "Barliqimiz bilimiz, bügün sherqiy türkistanda azablar yüz bériwatidu. Insan hoquqining saqlinishining eng töwenki derijisi orun éliwatidu. Sherqiy türkistandiki qérindashlirimiz ene shu eng töwenki derijide bolmaqta. Allata'ala bizge ene shundaq éghir sinaqlarni bériwatidu. U yerdikiler tirik yürelmeydu. Bizge allata'ala mushundaq éghir sinaqlarni bériwatidu. Bizning 'atayurt pida'iyliri' oghlanimiz sérikjan bilashoghlining yétekchilikide üch yilgha yéqin waqittin buyan köpligen pakitlarni yighdi. Bu dewr axbarat dewri. Axbarati küchlük elning idé'ologiyesi küchlük boldi. Idé'ologiyesi küchlük elni héch kim istila qilalmaydu. Bizning ayrim teshkilatlardin, memliketlerdin yardem soraydighan heqqimiz bar. Sewebi özimizning chamisi yetmeydu. Mana mushundaq waqitta biz bashqilardin yardem sorashqa mejburmiz"
Igilishimizche, qazaqistandiki Uyghurlar Uyghur élidiki qirghinchiliq siyasiti aqiwitidin, shundaqla jaza lagérlirida, türmilerde qurban bolghanlargha atap xatirilesh murasimliridin bashqimu pa'aliyetlerni ötküzüsh üchün heriketler qilghan iken. Bu heqte tursun hajim arziyéf mundaq dédi: "Bultur biz almutadiki 3-5 ming adem patidighan meydanni élip, chong tinchliq namayishi ötküzimiz dep teyyarliq qilghan iduq. Uninggha Uyghur milliy birleshmisi igidarchiliq qilghan. Biz hakimiyet aldigha kirip, iltimas qilghan iduq. Ular yaq démidi, lékin mushu kün'giche arqigha tartiwatidu. Shuning üchün biz xetme qur'an qilduq. Biz wetinimizde millitimizge kelgen zulum héch qandaq bir milletke kelmigen. Asasen musulman döletler we bashqilarmu sükütte turidu. Biz bolsaq qirilip tügewatimiz."
Tursun arziyéf Uyghurlarning béshigha kelgen zulumning éghir bolushigha qarimay, yenila musteqilliqqa, azadliqqa bolghan ümid-ishenchisini yoqatmighanliqini tekitlep, Uyghur xelqige birlik, ittipaqliq tilidi.
Melum bolushiche, 2009-yilidiki 5-iyul ürümchi paji'esi munasiwiti bilen qazaqistanliq Uyghurlar buningdin on yil ilgiri, yeni 2009-yili 19-iyulda almuta shehiridiki eng chong imaretlerning biri jumhuriyet sariyida chong murasim ötküzgen. Bezi melumatlar boyiche uninggha 8 minggha yéqin adem yighilghan iken.
Radiyomiz ziyaritini qobul qilghan dunya Uyghur qurultiyining meslihetchisi, siyasetshunas qehriman ghojamberdi bu heqte mundaq dédi: "Qazaqistan hökümiti namayishqa ruxset béridu. Bu ruxsetni sheherlik hakimiyettin élish kérek. Sheherlik hakimiyet héch qachan ruxset bermeydu. Gep mushu yerde. Asasiy qanunda namayish qilishqa ruxset déyilgen. Mesilen, tünügün bezi sheherlerde kochigha chiqqanlar boldi. Ular hemmisi tutulup, bügün jazaliniwatidu. 2009-Yilqini biz namayish deymiz, lékin u namayish emes. U jumhuriyet sariyi ichide bolghan yighin."
Qazaqistandiki Uyghurlar Uyghur élide yüz bériwatqan weqelerdin qandaq qilip axbarat alidu?
Qehriman ghojamberdining éytishiche, Uyghur élide yüz bériwatqan weqelerdin qazaqistandiki Uyghurlar, birinchidin, shexsen uning özi chiqiriwatqan axbaratnamilerdin, ikkinchidin, Uyghurlarning nezir-chiragh we toy-tökünliride we bashqimu her qandaq pa'aliyetliride sözligen nutuqliridin alidiken. Üchinchidin, "Erkin asiya" radiyosidin bu heqte melumatlar alidighanlarmu yoq emes iken. Qehriman ghojamberdi öz sözide yene Uyghur élidiki weqelerning yerlik ammiwi axbarat wasitiliride, shu jümlidin Uyghur tilliq metbu'atlarda yorutulmay kéliwatqanliqigha qattiq epsuslinidighanliqini bildürdi.
