Démokratik döletler jenwediki b d t yighinda xitayning Uyghurlargha tutqan mu'amilisini qattiq eyibligen

Washin'gtondin muxbirimiz irade teyyarlidi
2024.01.23
Michele-Taylor.jpg Amérikining b d t kishilik hoquq kéngishide turushluq bash elchisi michél taylor(Michèle Taylor) xanim muxbirlargha bayanat bermekte. 2023-Yili 31-mart, jenwe.
geneva.usmission.gov

23-Yanwar küni, birleshken döletler teshkilatining jenwediki bash shitabida xitayning kishilik hoquq weziyitige qerellik qarap chiqish yighini bashlan'ghan. 4 Yilda bir qétim ötküzülidighan yighinning küntertipi boyiche aldi bilen xitay hökümitining wekiller ömiki xitaydiki kishilik hoquq weziyiti heqqide doklat bergen. Ular doklatida xitaydiki kishilik erkinlik, emgekchiler hoquqi, ayallar we balilar hoquqi, az sanliq milletler hoquqlirini öz ichige alghan omumiy kishilik hoquq weziyitini aqlighan we uning dawamliq yaxshilinip méngiwatqanliqini ilgiri sürgen.

Xitay wekiller ömikining doklatidin kéyin herqaysi döletlerning wekillirige 45 sékunttin waqit bérilgen bolup, ular bu waqit ichide xitayning weziyiti heqqidiki bahalirini we pikir-tekliplirini oqup ötken.

Bu qétimliq bahalashtimu birleshken döletler teshkilatidiki herqaysi yighinlargha oxshash xitay bilen munasiwiti yaxshi bolghan yaki iqtisadi jehettin xitaygha tayiniwatqan döletler xitayning doklatini alqishlighan. Ular xitayning milyonlighan kishilerni namratliq qutuldurghanliqini kishilik hoquqqa kapaletlik qilghanliq, dep medhiyeligen.

Démokratik döletlerning wekilliri bolsa xitayning kishilik hoquq xatirisige bolghan endishilirini otturigha qoyghan. Bu döletler xitaydiki barawerlik, erkinlik we ijtima'iy qurulushlar we qanun bilen idare qilishning nacharliship mangghanliqini, Uyghurlar, tibetler we xongkongluqlarning weziyitining éghirlashqanliqini tilgha élishqan.

Démokratik döletler Uyghurlar heqqide toxtalghanda birdek xitaydin b d t kishilik hoquq aliy komissarliqining Uyghur rayoni heqqidiki doklatidiki pikir-tekliplerni emeliyleshtürüshini telep qilghan. Bu döletler amérika, en'giliye, kanada, isra'iliye, awstraliye, awstriye, shiwétsiye, shiwétsariye qatarliqlar bolup, ular xitay hökümitining Uyghurlargha tutuwatqan mu'amilisini mexsus tilgha alghan.

Bolupmu amérikaning wekili xitaygha nahayiti keskin teleplerni otturigha qoyghan. U xitaygha 8 tür boyiche pikir sun'ghan bolup, uningda xitay hökümitining Uyghurlargha qaritiwatqan irqiy qirghinchiliqi we insaniyetke qarshi jinayitining hélihem dawamlishiwatqanliqi yene bir qétim tekitlen'gen. Amérika wekili mundaq dégen: “Biz shinjangda dawamlishiwatqan irqiy qirghinchiliq we insaniyetke qarshi jinayetlerni, pütün xitay miqyasida, jümlidin ichki mongghul, tibette yüz bériwatqan kishilik hoquq depsendichiliklirini؛ xongkongdiki kishilik hoquq we négizlik erkinlikke hörmet qilishning yoqitilishini, shundaqla chet ellerdiki shexslerni jimiqturush üchün yürgüzülgen chégra halqighan basturushlarni eyibleymiz.”

Amérika wekili sözide yene xitayni Uyghur élidiki barliq gunahsiz tutqunlarni qoyup bérishni, yataqliq mekteplerni öz ichige alghan mejburiy assimilyatsiye siyasitini toxtitishni telep qilghan. U mundaq dégen:

“Biz shinjangdiki mejburiy emgek, mejburiy toylashturush, tughut cheklesh, ayallarni tughmas qiliwétish, bala chüshürüsh we a'ililerni mejburiy parchilashni toxtitishni telep qilimiz. Shundaqla b d t ning shinjang we tibetke qarita tosalghusiz halda we heqiqiy menidiki tekshürüshige yol qoyulushini telep qilimiz.”

Shinjang Uyghur aptonom rayonluq hökümetning bayanatchisi élijan inayet yighinda sözlimekte. 2022-Yili 31-mart, béyjing.

Amérikaning b d t kishilik hoquq kéngishidiki elchisi mishél teylor (Michèle Taylor) xanimning yuqirida oqup ötken bayanati amérikaning jenwede turushluq wekiller ömikining resmiy tor bétide hemde mishel taylur xanimning “X” tiki tor bétide Uyghur til-yéziqidimu tarqitilghan.

Xitayning Uyghurlargha qaritiwatqan siyasetlirini qattiq tenqid qilghan döletlerning yene biri en'giliyedur. En'giliye wekili yighindiki sözide xitaydin “Uyghurlar we tibetlerge qaritilghan xalighanche tutqun we ziyankeshlikni toxtitish” ni keskin telep qilghan. U yene “Uyghurlar we tibetlerning nazaret qilish, qiynash, mejburiy emgek we jinsiy zorawanliqtin qorqmay, din, étiqad we medeniyet erkinlikidin behrimen bolushi lazimliqini؛ b d t kishilik hoquq aliy komissarliqining Uyghur rayonigha a'it doklatidiki tewsiyelerni yolgha qoyush zörürlüki” ni tekitligen.

Isra'iliye wekilimu Uyghurlar mesilisini mexsus tilgha alghan. Isra'iliyening Uyghur rayonidiki weziyettin qattiq endishe qiliwatqanliqini bildürüp mundaq dégen: “Biz shinjangdiki kishilik hoquq weziyitidin, shundaqla Uyghurlarning weziyitidin endishe qiliwatimiz. Isra'iliye xitayni shinjangdiki kishilik hoquq weziyitini yaxshilashqa chaqiridu. . .”

Bundin sirt, yaponiye, irélandiye, silandiye, bélgiye, gérmaniye, firansiye, liyuksémburg, finlandiye, gollandiye, yéngi zillandiye, norwégiye, monténégro, girétsiye, slowéniye, lixtinishtéyin qatarliq döletlermu Uyghurlarni mexsus tilgha alghan. Gérmaniye wekili yighinda mundaq dégen: “Gérmaniye shinjang we tibettiki weziyettin endishe qilidu. . . Biz xitaydin kishilik hoquq aliy komissarliqining shinjang heqqidiki doklatidiki tewsiyelerge emel qilishni, shinjang we tibetni öz ichige alghan az sanliq milletlerning hoquqlirigha hörmet qilishni telep qilimiz.”

Monténégro wekilining sözliri nahayiti keskin bolghan. U sözide xitay hökümitining “Térrorluqqa qarshi turush” nami astida yürgüzgen siyasetlirining bolupmu Uyghur élide endishe qozghaydighan siyasetlerni yolgha qoyghanliqini tilgha alghan we mundaq dégen:

“Biz xitay hökümitidin Uyghur élide yolgha qoyuwatqan ‛dölet bixeterliki we térrorluqqa qarshi turush qanunliri‚gha qayta qarap chiqishni, Uyghurlar we bashqa milletlerge qaritiliwatqan kemsitish xaraktérlik qanun-siyasetlirini toxtitishni, lagérlardiki we bashqa tutup turush orunliridiki qiyin-qistaq, jinsiy zorawanliq, mejburiy emgek qatarliq nachar mu'amililerni tekshürüshni telep qilimiz.”

Shiwétsiye wekilimu sözide xitaydin Uyghurlar we tibetlerning hoquqlirigha toluq hörmet qilish bilen birge, Uyghur élidiki qanunsiz we xalighanche tutqun qilishni bikar qilishni, türmilerdiki zhurnalistlar, kishilik hoquq qoghdighuchiliri qatarliq siyasiy mehbuslarni erkinlikke chiqirishni telep qilghan. Kanada wekili b d t alahide wekillirining Uyghur éli we tibette toluq we cheklimisiz ziyarette bolushigha ruxset qilishni eskertken.

Bélgiye, litwa, polsha we awstriye qatarliq döletler wekillirimu sözliride Uyghurlarning milliy medeniyet miraslirining weyran qiliniwatqanliqi, til we medeniyet jehettin mejburiy assimilyatsiye qilishqa uchrawatqanliqi we mejburiy emgekke séliniwatqanliqidek mesililerni tilgha alghan. Litwa wekili az sanliq millet balilirining öz ana tilida sözlishige ruxset qilinishi lazimliqini otturigha qoyghan.

Yighinda italiye, hindonéziye, ispaniye, ékwator, litwa qatarliq döletler Uyghurlarning ismini biwasite tilgha almighan bolsimu, emma xitayning kishilik hoquq xatirisige bolghan endishilirini otturigha qoyghan. Ular xitay hökümitining milletlerning siyasiy we medeniyet hoquqlirini kapaletke ige qilishi lazimliqini, az sanliq milletlerning hoquqlirini kapaletke ige qilishni eskertken.

Türkiye wekili bolsa yighindiki sözide xitay hökümitining barliq puqralarning jümlidin Uyghurlarningmu hoquqigha kapaletlik qilishi lazimliqini tilgha élip, “Xitay hökümitini Uyghur türklirinimu öz ichige alghan barliq milletlerning omumiy weziyitige, yeni ularning kimliki, diniy étiqadi we tiligha toluq hörmet qilishni tewsiye qilimiz. . .” dégen.

Bügünki yighinda xitay wekiller ömikige 3 qétim herqaysi döletlerning sun'ghan teklip-bahalirigha jawab bérish pursiti bérilgen bolup, ular her qétimliq sözide özlirining kishilik hoquq xatirisige qaritilghan tenqidlerni ret qilghan. Ular Uyghur mesiliside toxtalghanda, xitayda 56 millet barliqini we bu 56 milletning hemmisining barawer hoquqlardin behrimen boluwatqanliqini ilgiri sürgen.

Xitay da'iriliri bu qétimliq yighin'gha xitayning xelq ishliri, ayallar ishliri, milletler we diniy ishlar saheliridiki rehbiriy xadimliridin teshkil tapqan yüzdin oshuq wekilni élip kelgen. Ularning arisida shinjang Uyghur aptonom rayonluq hökümetning bayanatchisi élijan inayetmu bar iken. Bayanatchi élijan inayet bügünki yighinda söz qilip, yuqirida tilgha élin'ghan döletlerning Uyghurlar heqqidiki endishe we tenqidlirige jawab qayturghan. U sözide “Shinjangda hemme kishi öz ixtiyarliqi bilen xizmet tallaydu we ishliyeleydu. Shinjangda hergizmu mejburiy emgek yoq.” dégen. U yene lagérlarnimu aqlap: “Bu orunlar diniy ashqunluq bilen yuqumlan'ghan kishilerni kespiy maharet bilen terbiyeleydighan orunlardur. Jaza lagérliri, irqiy qirghinchiliq we insaniyetke qarshi jinayet dégenler toqup chiqirilghan asassiz sözlerdur” dégen.

23-Yanwar künidiki yighin 3 sa'et dawam qilghandin kéyin xitay wekilning xulase sözi bilen ayaghlashqan.

Birleshken döletler teshkilatining xitayning kishilik hoquq weziyitige qarap chiqish yighini jeryanida dunya Uyghur qurultiyi qatarliq organlar Uyghurlarning weziyiti heqqide jenwede yandash pa'aliyetler we namayishlarni ötküzüp, xitay hökümitining Uyghurlargha qaritiwatqan wehshiyliklirini eyibligen hem pash qilghan.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.