Xitay hökümiti xotenning yerlik bayliqlirigha xitaydin sodiger chaqirishni kücheytmekte

Muxbirimiz gülchéhre
2018.06.07
dehqan-etiz-xoten.jpg Étizda köchet tikiwatqan déhqanlar. 2012-Yili 28-may, xoten.
AFP

Xitay merkizi téléwiziye istansisi we tengritagh tori qatarliqlarning 5-iyundiki xewerlirige qarighanda, xitay hökümiti Uyghur élining jenubidin chiqidighan xoten qizil güli, badam, göshlük chilan qatarliq alahide yerlik mehsulatlargha téximu köp miqdarda érishish we bazar échish meqsitide élan teshwiqatlirini kücheytken. Xitay merkizi téléwiziye istansisi 1-iyundin bashlap bu heqte ishlen'gen mexsus teshwiqat filimliri we élanlirini sekkizinchi qanilida tarqitishqa bashlighan.

Bu élanlarda nuqtiliq teshwiq qiliniwatqan meblegh sélish türning biri-xoten diyari üchün qash téshidin qalsa ikkinchi göher hésablinidighan xoten qumluq qizil güli bolup, xoten qizil güli dunyaning bashqa jaylirida ösidighan qizilgül sortliridin alahide perqlinidighan, doriliq qimmiti yuqiri sort hésablinidiken. Xoten qizilgüli az dégende 1500 yildin artuq östürüsh tarixigha ige iken. “Xelq géziti” ning bu heqtiki mexsus xewerliride körsitilishiche, xotende hazir qizilgül östürülidighan yer kölimi 30 ming modin ashidiken. Qizilgül xushpuraq méyining asasliq terkibi bolghan stronéllol bilen gérani'olning xoten qizilgülidiki miqdari bulghariye qizilgülining 8. 3 Hessisi we 249. 8 Hessisige, firansiye qizilgülining 6.5 Hessisi we 9.124 Hessisige teng kélidiken. Hazir bir millilitir xoten qizilgül méyining eng töwen bahasi 1200 yüen bolup, altundinmu qimmet iken.

Igilinishiche, xoten qizilgülining süpiti hem bahasining shunche yuqiri bolushini xotenning özgiche qumluq kilimati we jughrapiyelik shara'iti belgiligen iken. Qumsangghu tupraqta östürülgen xoten qizil gülining ünümlük terkibimu alahide yuqiri bolup, süpitining demeshq qizilgüli, bulghariye qizilgüli, firansiye doglas qizilgülidin qélishmaydighanliqi melum. Halbuki xotenning qaraqash, xoten nahiyesi, kériye qatarliq bir qanche nahiyede nisbeten tar kölemde térilidighan xoten qizil gülliri peqet yilda bir qétim échildighanliqi üchün xam eshyasi cheklik yerlik mehsulat hésablinidiken.

May éyining axirliridin iyul aylirining bashlirighiche bolghan hazirqi mezgil xoten qizilgülliri poreklep échilip hemme yer xush puraqqa tolidighan we güzel tüske kiridighan bir pesil. Uyghur diyaridin radiyomizgha ilgiri kelgen inkaslarda xitayning “Nishanliq yardem”, “Namratliqtin qutuldurush” dégen namlarda xoten yerlik mehsulatlirigha xitaydin sodiger chaqirish ishini tézletkenliki melum bolghan idi. Buning netijiside xotenning qizil gül mehsulatini pishshiqlap ishlesh kespi asasen xitay sodigerliri teripidin monopol qilin'ghanliqtin, qizil gül, chilan, badam qatarliq yerlik mehsulatlarni xam eshya qilidighan Uyghur milliy tébabet dorigerlik igiliki we yerlik alahide mehsulatlirini pishshiqlap ishleshni kesip qilghan kichik tiptiki Uyghur yerlik karxanilirining bir-birlep weyran bolushqa qarap yüzlen'genliki melum bolghan idi.

Qizilgül yene gülqent qatarliq Uyghur tébabet dorilirining muhim xam eshyasi bolup, xotende xitay shirketlirining bu xildiki yerlik mehsulatlargha ige böliwélishi we xam eshyasi eslidinla cheklik bolghan bu yerlik mehsulatlarni pilansiz we heddi-hésabsiz échishi bilen bu sahede xam eshya qehetchiliki yüz bérishke bashlighan. 2015-Yili qaraqashtiki Uyghur tébabet dorigerlik shirkiti weyran bolghandin kéyin istanbulgha kélip “Hékim éli” namida Uyghur tébabet dorixanisini achqan elijan, xotende özige oxshash ezeldin ata kesip milliy tébabet dorigerliki bilen shughullinip kelgenlerning igiliki 2000-yillardin bashlap xitaylar teripidin monopol qilinishqa bashlighanliqini bildürdi:

Da'iriler hazir xitay shirketlirining orunlashturushida “Qizilgül menzirisi bayrimi” ötküzüp kéliwatqan bolup, bu yil yene “Xoten qizilgül kespi muhakime yighini” ötküzülmekchi iken. Buningdiki meqset bayram arqiliq nam chiqirish we qizilgül kespining tereqqiyatini ilgiri sürüsh ikenliki körsitilgen. Xotenning qizil gül östürülidighan yézilarda hemme a'ile dégüdek déhqanchiliq mehsulati ornida qizilgül östüridighan bolup, peqet qizilgüldinla qilin'ghan kishi béshi kirim 1000 yüendin ashidighanliqi teshwiq qilmaqtiken.

Halbuki, istanbuldiki bu xotenlik téwipning tonushturushigha qarighanda, xotendin chiqidighan yerlik mehsulatlarning déhqanlarning qolidin da'iriler sétiwalghan baha bilen xitay ölkiliride bazargha sélinish bahasida 10 hessilep perq bar iken. Qimmetlik bu yerlik mehsulatlarning paydisigha da'iriler yaki xitay shirketliri ige bolmaqta iken. Emma öz qoli bilen bu bayliqlarni perwish qilip östürüp kelgen Uyghur déhqanliri bolsa hazirghiche namratliqta yashimaqta iken.

Xitay teshwiqat xewerliridin melum bolushiche, bulturqi firansiye yémeklik körgezmisige Uyghur élidin teklip qilin'ghan birdinbir karxana “Shinjang xoten quyash nuri qumluq qizilgüli cheklik shirkiti” bolup, shirket bash mudiri lyu tyenji zor netijiler bilen qaytip kelgenlikini, firansiyening bir zenjirsiman talla bazirimu xoten gülqenti qatarliq mehsulatlarni bazirigha kirgüzüsh oyining barliqini bildürgen.

Lyu tyenji külüp turup shinjang géziti qatarliqlarning muxbirigha “Ilgiri, xam eshyalirimizla yawropa bazarlirigha kirgenidi, hazir teyyar mehsulatlardin gülqent, qizilgül ichimliki yawropa bazarlirigha kirishke bashlidi, xoten mehsulatlirini dunya étirap qiliwatidu,” dégen.

2012-Yili 11-aydin buyan, xitayning kériyege makanlashqan “Kériye qizilgül bi'o-téxnika cheklik shirkiti” ning bir xadimi téléfonimizni qobul qilip, shirketning mehsulatlirining asasen xitaygha sétiliwatqanliqi, tordimu baziri barliqini, amérika qatarliq jaylarghimu chiqirishni pilanlawatqanliqini tonushturdi. Biz uningdin néme üchün xotendiki yerlik mehsulatlargha sapla xitay shirketliri meblegh séliwatqanliqining sewebini sorighinimizda u “Chünki uninggha téxnika we iqtisadiy jehette yerlikler xitay shirketliri bilen riqabetlishelmeydu, hazir siyasette bazargha erkin échiwétilgen bolghachqa, échish we meblegh sélish pursetlirini küchlük karxanilar igileydu,” dep jawab berdi.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.