Lagérdikilerning yene bir böliki késiwétilip Uyghur rayonidiki türmilerge yötkelgen

Muxbirimiz shöhret hoshur
2020.04.22
xitaygha-yotkiliniwatqan-uyghur-jinayetchi-lager-2.jpg Nurghun xitay qoralliq saqchilirining nazariti astida yötkesh üchün poyiz istansisida tizip olturghuzup qoyulghan, közi téngiq, kishenlen'gen Uyghurlar.
news.sky.com

Lagér tutqunlirining 3 yildin kéyinki aqiwiti heqqide uchur we qarashlar (3)

[Ilawe]:

Xitay da'iriliri lagérlarni aqlap bergen chüshendürüsh we bayanatlirida lagérdikilerning bir qismining qanun'gha yénik derijide xilapliq qilghanlar ikenliki we ularning atalmish qanun éngi östürülgendin kéyin a'ilisige qayturulidighanliqini élan qilghan idi. Emma aridin üch yil ötken bolsimu, lékin lagérdin a'ilisige qaytqanlardin éghizgha alghudek nisbette kishi yoq. Undaqta, bularning “Qanun éngi” yene qeyerde, qandaqlarche “Östürülüwatidu?” mana bu so'algha jawaben, “Lagérdikilerning 3 yildin kéyinki aqiwiti heqqide uchur we qarashlar” namliq chatma xewirimizning 3‏-qismini diqqitinglargha sunimiz.


Ashkarilinishiche, xitay da'iriliri “Qanun'gha yénik derijide xilapliq qilghan” dégen bahane bilen tutqan bu kishilerni lagérlargha ekirgendin kéyin ulargha xitay tili we siyasiy qanun terbiyesi béripla qalmay, ularni yene tesirat sözletküzüsh we özini tekshürtüsh arqiliq özining we bashqilarning qilmishlirini pash qilishqa qistighan.

Netijide lagérda atalmish “Jinayiti” bayqalghanlar künséri köpeygen we qamaqxanilargha yötkelgen. Uzun ötmey bularning üstidin jaza hökümliri chiqirilghan we türmilerge yötkelgen.

Nöwette türkiyede yashawatqan sabiq mehbus memettursun osmanning bayan qilishiche, u qamaqxanidiki mezgilde lagérda atalmish “Jinayiti” pash bolghandin kéyin qamaqxanigha yötkelgen kishilerge her küni dégüdek shahit bolghan.

Uyghur jem'iyitidiki ataqliq saxawetchi nurtay hajim, sen'etkar reshide dawut, karxanichi abdujélil hajimlar deslepte “Terbiyelesh” ke ekétilgendin kéyin késiwétilgen.

Qazaqistandiki lagér shahiti baqit alining pash qilishiche, bezi lagérlarda saqchilar soraq qilishqimu waqit serp qilmastin tutqunlargha jinayet tizimlikini tarqitip, bu tizimlikke imza qoyushnila buyrughan. Uning déyishiche, chapchaldiki özi turghan lagérdikilerge “Diniy esebiylikning 75 xil alamiti” dégen qollanma tarqitilip, tutqunlardin bularning az dégende üchige imza qoyushi telep qilin'ghan. Arqidin bularning köpinchisige 5 yildin 15 yilgha qeder késilgenlik jaza hökümliri qollirigha tutquzulghan.

Melum bolushiche, lagérgha ekétilgendin kéyin késilgenlerning mudditi 3 yil bilen muddetsiz arisida bolup, köpinchisi 10 yilliqtinla késilgen. Yéngisarda bashqilargha yaghliq artishni tewsiye qilghan hörigül nasir bilen sabiq ayaligha uzun kiyinishni tewsiye qilghan abdusalam tursun 10 yilliqtin késilgen.

Hazirghiche igiligen uchurlirimizda lagér tutqunliri jaza mudditini ötewatqan türmilerdin ürümchidiki Uyghur aptonom rayonluq 1‏-, 2, ‏we 3‏-türmiler, künes qara bughar türmisi, shixo türmisi, maralbéshi türmisi, yeken peylu türmisi, ghulja sheherlik yéngi hayat türmisi we boz türme qatarliq 20 din artuq türmining nami tilgha élinidu.

Hazirgha qeder sha'ir perhat tursun, naxshichi ablajan awut qatarliq köp sandiki her sahe serkilerning késilip bolghanliqi aydinglashqan bolsimu, emma ularning qaysi türmilerde ikenliki melum emes.

Ashkarilinishiche, yeken tom östengde 2017-yilning birinchi peslidila 150 a'ililik bir kenttin 50 che kishi lagérgha ekétilip, buning 13 nepiri késiwétilgen. 2018‏-Yilning otturilirida qaraqashning töwet yézisidin lagérgha ekétilgen 3500 che kishidin 1734 kishi, yeni 50 pirsenti késiwétilgen. 2018‏-Yilning axirigha kelgende toqquzaqning bulaqsu yézisida lagérgha ekétilgen 3400 che kishidin 2514 kishi, yeni 70 pirsenti késiwétilgen. Peqet 806 kishi lagérda qép qalghan.

Köpinchisi a'ilisidin “15 Künlük öginish” ke dep ekétilgen bu kishilerning néme üchün késiwétilgenliki heqqide oxshimighan uchur we qarashlar mewjut. Norwégiyediki pa'aliyetchi bextiyar ömer ependining qarishiche, bu xitay da'irilirining xéli yillar ilgiriki suyiqestlik bir pilanining, yeni Uyghurlarni omumyüzlük yoqitish pilanining bir ijra'atiken. Lagér shahiti zumret dawutning bayan qilishiche, xitay da'iriliri lagérdiki zulumning éghirliqini we buning lagérdikilerde qattiq ghezep-nepret peyda qilidighanliqini bilgenliki üchün ularning jem'iyetke chiqqandin kéyin weqe chiqirip qoyushidin endishe qilghan. Shunga ularni késish we türmilerge yötkesh yolini tutqan. Uyghur kishilik hoquq qurulushining tetqiqatchisi zubeyre shemshidin xanimning qarishiche, xitay da'iriliri lagérlarni “Terbiyelesh merkezliri” dep chüshendürüshte qiyinchiliqqa duch kelgen, yeni dunyani qayil qilalmighan. Shunga bu lagérdikilerni “Jinayetchi” ler qatarida késish we türmige solash arqiliq xelq'ara jama'etke hésab bérishtin qutulmaqchi bolghan. Buning bir insaniyetke qarshi jinayet ikenlikini tekitligen zubeyre xanim xitay da'irilining bu jinayetning jawabkarliqigha haman bir küni tartilidighanliqi we bedilini töleydighanliqini ilgiri sürdi.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.