Ataqliq sha'ir we mutepekkür elishir nawa'i ijadiyiti qazaqistanliq alimlar neziride

Melumki, bu yili bolupmu türkiy xelqler medeniyiti tarixida muhim rol oynighan, bir pütün edebiy jeryanning ilghar wekilliridin biri bolghan sha'ir we mutepekkür elishir nawa'ining tughulghinigha 575 yil toldi. Uning hayati we ijadiy pa'aliyiti heqqide nurghunlighan ilmiy emgekler yézilghan bolup, bu yönilishte ilmiy - tetqiqat ishliri bügünki kün'giche dawamliship kelmekte. Nawa'ining ölmes mirasi wasiliy bartold, wahid zahidof, izzet sultan, éwgéniy bértéls, alim sharafiddinof, aléksandir sémyonof oxshash köpligen meshhur alimlar teripidin hertereplime öginilgen idi.

Radiyomiz ziyaritini qobul qilghan rusiye tebi'iy penler akadémiyisining muxbir ezasi, proféssor alimjan hemrayéf e. Nawa'ining dunya edebiyatidiki ornini körsitip, mundaq dédi: “Elishir nawa'i Uyghur xelqi üchün, omumen türk xelqliri üchün üchün ming yilliqtin halqighan möjize. Birinchidin, uning dunya edebiyatidiki orni nizami, jami, fuzuli bilen bir qatardiki meshhur bir namayende. Uning eserliri 15 - esirning özidila dunya tillirigha terjime qilinip bolghanliqini bilimiz. U yawropa, kafkaz, kichik hem merkiziy asiya xelqler edebiyatida sézilerlik tesir qozghighan. Ikkinchidin, ottura esir türk edebiyatining gültajisi, Uyghur klassisizm sen'itining asaschisi. U yéngi zaman osmanli, özbék, tatar, türkmen, altun orda klassik edebiyatining tüwrüki, shundaqla 19 - esirning ikkinchi yérimidiki qazaq klassisizmidiki bir körünüshi. Yene bir tereptin, ismetulla mujizi 19 - esirde " elishir nawa'i muzika - küy we naxsha ijadiyiti boyiche dunyadiki chong 7 - möjize" yaratqan dep éytqan. Bügünki köz qarash bilen qarighanda, köpligen türk xelqliri uning ijadiyitini özining ang qatlimidin téxiche ötküzüp boldi, dep éytalmaymiz. Tarixiy wetinimizde uning yéngi bir diwani tépilip neshrdin chiqti. Uyghur xelqining hayatida elishir nawa'ini tonushta yéngi bir dewir bashlandi.”

Shuni alahide tekitlesh kérekki, e. Nawa'i hejimi we mawzusi jehettin ottuzdin oshuq toplam kitablarni yaratqan bolup, ular hazir dunyaning köpligen kitabxanilirida saqlanmaqta. Radiyomiz ziyaritini qobul qilghan almatadiki süléyménof namidiki sherqshunasliq institutining chong ilmiy xadimi, filologiye penlirining namzati dilshat reyhanof mundaq dédi: “Heqiqetenmu uning yézip qaldurghan eserliri shu dewirlerdin bashlap köpligen nusxilarda köchürülüp, kitablar tesnif qilinip, qoldin - qolgha tarqalghan. Ta hazirghiche uning nadir eserliri nurghunlighan sheherlerning kitabxana we qira'etxanilirida saqlanmaqta. Misalgha, hazir birla tashkent shehiride nawa'ining 24 esirining 254 nusxisi saqlanmaqta. Shularning ichide nawa'ining 18 esiri kirgüzülgen "külliyati" bar. U bolsa 1824 - we 1830 - yilliri qeshqerde abduréhim ibn muhemmed fazil qeshqeri tüzgen eng chong we nadir nusxidur. Shuninggha oxshash nawa'ining qolyazma nusxiliri peqetla sherqiy türkistan we gherbiy türkistan sheherliridila emes, belki chet'ellerdimu, misalgha, firansiye, gérmaniye, en'gliye we bashqimu memliketlerning london, oksford, kémbrij, dublin, bérlin, myunxén, wéna, parizh, rim, upsala, nyuyork, filadéfiye, istanbul, téhran, kabul, qahire, xaydarabad oxshash sheherliride sherq qolyazmiliri fondlirida köplep saqlanmaqta. 16 - Esirning Uyghur tarixchisi mirza muhemmed heyder özining "tarixi reshidi" namliq tarixiy esiride nawa'i heqqide mundaq dégen: "amma mir elishirning esli Uyghur baxshiliridin erdi. Atasi kichikkine baxshi atarler. Resmiy bir kishi erdi. Emir elishirning texellusi nawa'iyturur. Türkiy shé'irni ilgiri kéyin héchkim uningdek fesih we pur mezmun ul mertibede heddin efzun nezm silkide keltürmebdur..." Dep alahide tekitligen.”

D. Reyhanof nawa'i dastanlirida asasen sherq edebiyatida en'ene bolghan qehrimanlar orun alghan bolsimu, ularning kélip chiqishining biwasite Uyghur diyarigha baghliq ikenlikini, nawa'i eserlirining bolupmu bu zéminda söyüp oqup kéliwatqanliqini, buninggha bértéls, malof qatarliq ataqliq rus alimlirining pikirlirining yarqin delil bolalaydighanliqini ilgiri sürdi. U köp esirlik Uyghur edebiyati tarixini nawa'isiz tesewwur qilishqa bolmaydighanliqini tekitlidi: “Uyghur edebiyatining tereqqiyatini nawa'ining ijadidin ajritip qarashqa bolmaydu. Uning edebiy mirasi Uyghur edebiyati we sen'itining tarixida hörmetlik orunda turidu. Uyghur sha'irliri nawa'ining edebiy mirasi bilen behirlinip, ilhamlinip nurghunlighan eserlerni yazdi. Bolupmu se'idi, reshidi, hirqeti, salahi, ershi, futuhi, newbeti, zelili, ömer baqi, nizari, ziya'i, turdi gheribi, xushhal gheribi oxshash Uyghur edipliri nawa'ining eserlirini sherhlep, xelq arisida terghip qilishta intayin köp xizmet qildi. Shularning arisida seburi, nizari, ziya'i, gheribi, ömer baqilar nawa'ining "xemsesi" ni qisqa, ixcham qilip, öz dewrige maslashturup ishlep chiqti we uni nawa'i küyligen sherqiy türkistan ahalisining ang sézimigha yetküzüshte xizmet qildi. Elishir nawa'ining lirik mirasi Uyghurlarning meshhur muzika durdanisi hésablan'ghan "on ikki muqam" gheznisidimu orun alghan. Uning ölmes ghezellirini 16 - esirde abduréshidxan, amannisaxan, qidirxan yarkendi oxshash uluq edibler "on ikki muqam" tékistlirini qaytidin retligen waqtida her bir muqam tékistigha nawa'ining eng mezmunluq, nepis ghezellirini kirgüzgen. Bilimizki, uning ghezellirige yézilghan ahanglar mushu kemgiche yangrap kéliwatidu.”

E. Nawa'ining hayati we ijadi öz waqtida murat hemrayéf, sawut mollawutof, batur ershidinof qatarliq qazaqistanliq Uyghur alimliri teripidinmu melum derijide tetqiq qilinip, bu heqte ilmiy emgekler yézildi. Hazir uning ijadiyiti Uyghur tilida bilim béridighan mekteplerning edebiyat derisliride mexsus oqutulidu.