“Altay neshriyati” ning kéyinki tesiri heqqide

“Altay neshriyati” ning “Inqilabi sherqiy türkistan” géziti

“Altay mejmu'esi “We “Erk géziti”ni neshr qilghan “Altay neshriyati” 1946 - yili dunyagha kélip, 1949 - yili 9 - sintebir taqalghan. Neshriyat mes'ulliri we ezaliri wetenni terk etken.

Uyghur ziyaliysi xéwir tömürning 1983 - yili élan qilghan “Altay neshriyati we bashqa ishlar toghrisida eslime” namliq yazmisida bayan qilinishiche, 1949 - yili kommunist xitay armiyisi Uyghur iligha bésip kirishtin ilgiri, yeni 1949 - yili 9 - ayning 9 - küni “Altay neshriyati” resmiy taqilip, muhemmed'imin hezret we eysa yüsüp aliptékinler bashchiliqidiki ziyaliylar qoshuni ikki türküm bolup hijretni bashlaydu. Birinchi türkümi 49 - yili 9 - ayning 18 - küni, ikkinchi türkümi 9 - ayning 21 - küni hindistan'gha qarap yolgha chiqidu. 3 Yil dewir sürgen “Altay neshriyati” ning ömri shuning bilen axirlishidu.

Xéwir tömürning bayanlirining toghra bolghanliqini testiqlighan erkin aliptékin ependi, kommunist xitaydin qéchip, hijret yolini tallighan ziyaliylarning shu qétimqi sepirining tolimu müshkül bolghanliqini tilgha aldi. Biraq, bu qétimqi seperge atlan'ghan xéli köp meshhur Uyghur ziyaliyliri, axiri chet'elge chiqip kétishtin waz kéchip chégridin qaytip kelgen we kéyin türmilerge bent qilin'ghan. D u q ijra'iye komitéti re'isi dolqun eysa ependi xitay türmiliride uzun bir zaman eziyet chekken bu Uyghur ziyaliylirining 80 - yillardin bashlap öz milliti üchün köp ijabiy xizmetlerde bolghanliqini ilgiri sürdi.

“Ölke tarixi”ning aptori polat qadiri we “Sattar bulbul” nami bilen tonulghan sha'ir sattar muxbul chobanining amérikidiki oqushini tamamlighandin kéyin, amérika hökümiti myunxénda achqan “Azadliq radi'osi” da xizmette bolghanliqini tilgha alghan erkin aliptékin ependi, bu ikki zatning talantigha yuqiri baha berdi we ularning qebrilirining hazir türkiyede ikenlikini eskertti.

RFA/Ekrem

Dolqun eysa ependining tekitlishiche, bundin 70 yil ilgiri “Altay neshriyati”ni qurghan we uningda pa'aliyet élip barghan zatlar yalghuz neshriyatchi, edip, sha'ir, tarixchi bolupla qalmay, aldi bilen ular Uyghur hazirqi zaman tarixidiki meshhur siyasiy zatlar bolup, ularning emgiki we idé'ologiyisi Uyghurlarning kéyinki hayati hemde milliy oyghinish heriketliri üchün zor tesirlerni körsetken.

“Altay neshriyati” xadimliridin biri bolghan sattar bulbul ependi bilen “Azadliq radi'osi” da 20 yil birge xizmet qilghan gérmaniyediki Uyghur mesililiri közetküchisi eniwerjan ependimu, shu zamandiki Uyghur zatlirining Uyghur tarixidiki orni we qimmitige yuqiri baha berdi.

Uyghur ziyaliysi xéwir tömürning “Altay neshriyati we bashqa ishlar toghrisida eslime” namliq yazmisida bayan qilinishiche, 1946 - yili yene Uyghur ziyaliysi ibrahim turdi mes'ulluqida “Xantengri” zhurnilimu neshr qilin'ghan. 1948 - Yili türkiyede bilim ashurup kelgen Uyghur ziyaliysi qurban qoday rehberlikide “Yalqun géziti” neshr qilin'ghan. 1949 - Yili burhan shehidi ölke re'isi bolghandin kéyin bu gézitni taqiwetken. Qurban qoday “Yalqun géziti” taqalghandin kéyin “Uchqun géziti”ni neshr qilghan. 1949 - Yili qurban qodaymu a'ilisi bilen muhemmed'imin hezret we eysa yüsüp aliptékinlerge egiship hijret qilghan bolsimu, hindistan chégrisidin qaytip kelgen. Xitay kommunist hökümiti qurban qodayni 1951 - yili öltürüwetken.