Хитайда чоң болған америкилиқ терисаниң уйғурлар һәққидики тәсиратлири (2)

Териса: “бейҗиңда 8 йешимда йәкләшкә учридим, 21 йешимда уйғурларниң меһир-муһәббитигә ериштим”

Америкилиқ аял язғучи териса букзаки ханим билән өткүзүлгән сөһбитимизниң алдинқи санида у хитай коммунист һөкүмитиниң уйғур диярини бесивалғандин буян диний етиқади вә өрп-адити хитайларға охшимиған уйғурларни қаттиқ бастуруп, милйондин артуқ уйғурни лагерларға қамишини “натсистларчә қилмиш” дәп әйиблигән иди.

Сөһбитимизниң бүгүнки қисмида териса ханим бейҗиңда өткән балилиқ вә өсмүрлүк дәвридила аилә келип чиқиши сәвәблик үзлүксиз кәмситилип, күрәш нишаниға айланғанлиқи һәққидики аччиқ әслимиләрни баян қилди. Шуниң билән бир вақитта у йәнә маралбеши наһийәсигә йеқин болған биңтуәнниң 3-девизийәсидә сүргүндә өткән 9 йиллиқ һаяти һәққидә тохтилип, биңтуәндики хитайларниң кәмситишигә вә зулум селишиға учриғанлиқини, әмма буниң әксичә диний етиқади күчлүк болған уйғурларниң ярдимигә еришкәнликини билдүрди. У уйғур деһқанлиридики күчлүк диний етиқад, миллий әхлақ, адимилик вә тәбиәтни сөйидиған есил пәзиләтләрни мәдһийәлиди.

Териса ханим бейҗиңда момисиниң һамийлиқида турған 8 яш мәзгилидә бешидин өткүзгән бир унтулмас вәқәни әсләп мундақ деди: “наһайити кичик чеғимдила мән бу йәргә тәвә әмәсликимни биләттим. 8 яшқа киргән йилим тийәнәнмин мәйданида йиғилиш болди. Улар америка байриқи билән америка президенти әйзинхаворниң рәсимини дөвилиди. Мени бу рәсимләрниң йениға турғузуп қойғандин кейин, уларға от қоюп көйдүрди. Йиғилиш түгигәндин кейин оқутқучи-оқуғучиларни елип мәйдандин кәтти, әмма мән йәнила ашу җайда ялғуз қалдим. Шу чағда бир кона велисипитни мингән бир аддий бейҗиңлиқ киши йенимға келип, мәндин өйүмниң нәдиликини сориди. У мени велисипити билән йетилип өйүмгә апирип қойған иди, шу күни тартқан барлиқ азаблиримни бу кишиниң маңа йәткүзгән ашу иллиқлиқи бесип кәткән иди.”

Териса ханимниң 2012-йили нәшр қилдурған “артуқчә адәм” намлиқ китабида униң аилә келип чиқиши сәвәблик үзлүксиз кәмситилип, күрәш нишаниға айланған мәзгилидә уйғурларниң меһри-муһәббитигә еришкәнлики һәққидики хатериләр һекайә шәклидә баян қилинған.

Териса ханим өзиниң “артуқчә адәм” намлиқ китабида уйғурларниң ақкөңүл, ярдәм сөйәр вә ғәрбликләргә охшаш һайванатларға сөйгүси бар кишиләр икәнлики һәққидики туйғулири баян қилинғанлиқини билдүрди.

“мән бу китабимда өзүмниң уйғурлар билән өткән достанә һаятимни, улар билән интайин сәмимий һалда бир-биримизгә ярдәм қилип өткән кәчмишлиримни баян қилдим. Уйғурлар билән арилишиш җәрянида мән уларниң ақкөңүллүкини һес қилдим.”

Мәзкур китабта териса ханимниң 17 яшқа киргән йили бейҗиң университетиниң пәрзәнтләр оттура мәктипини әла нәтиҗә билән түгәткәнлики, әмма америка дипломати болған дадиси веллие ханен вә өзиниң америка дөлити билән болған мунасивитини үзүш һәққидә вәдинамә йезишқа мәҗбурланғанлиқи вә уни йезишни рәт қилғанлиқи үчүн 1964-йили алий мәктәптә кириштин мәһрум қелип, тунҗи түркүмдә шәнши өлкисигә зиялий яш қилип чүшүрүлгәнлики, 1967-йили 21 яшқа киргән терисаниң бейҗиңдин сәншигә барған қизил қоғдиғучиларниң тәҗипидин қечип уйғур дияридики маралбеши наһийәсигә йеқин биңтуәнниң 3-девизийәсигә кәткәнлики һәмдә бу йәрдики 9 йиллиқ һаяти һекайә қилинған.

Териса ханим өзиниң биңтуәндә өткүзгән 9 йиллиқ һаятини әсләп, аилә келип чиқиши сәвәблик биңтуәндики мәзгилидиму охшашла кәмситилиш вә күрәш нишаниға айланғанлиқи, әмма бу йәрдә уйғурларниң яхши көрүшигә вә меһри-шәпқитигә еришкәнликини билдүрди.

“мән уйғурларға рәһмәт ейтимән. Сиз билгиниңиздәк мән шинҗаңда 9 йил турдум. Җәнубий шинҗаңниң маралбеши наһийәсидики биңтуән 3-девизийәсидә 1967-йилдин 1976-йилғичә өткүзгән 9 йиллиқ һаятим ‛мәдәнийәт инқилабий‚ дәвригә тоғра кәлди.”

Униң баян қилишичә, у биңтуәнгә кәлгән дәсләпки күнлиридә бир қетимлиқ күрәш йиғинида хәлқ әскәрлириниң тартип чиқирилғанларни сәһнигә елип чиқип уруп-чәйләп күрәшкә тартқан паҗиәлик мәнзирини көрмәслик үчүн мәйдандин кетишкә урунған. Нәтиҗидә икки нәпәр хәлқ әскири униң арқа меңисигә милтиқниң пайники билән қаттиқ уруп, уни қумлуққа ташливәткән. Үч күндин кейин териса һошиға кәлгән болсиму, әмма интайин аҗизлап кәткән. Шундин кейин у уйғурлар бар молла кәнтигә берип, у йәрдики уйғурларниң йемәкликини йейиш арқилиқла өз җенини сақлап қалған.

Териса ханим өзиниң биңтуәндә өткүзгән кәчмишини әсләп мундақ деди. “у чағдики биңтуәнниң маддий шараити интайин начар иди, йемәкликниң қислиқидин адәм өлүп қалғудәк һаләттә иди. Шуңа мән йемәклик издәп даим уйғурлар турушлуқ молла кәнтидики базарға бараттим. У чағларда у йәр йешиллиқ иди, әмма биңтуән боз йәр ечиш үчүн у йәрләрдики тоғрақларниң һәммини кесип ташлиғанлиқи үчүн молла кәнти қумлуқ яқисида қалди. У йәрдики әслимиләр мәндә чоңқур тәсират қалдурған иди. Уйғурлар маңа диққәт қилишти. Мән уйғурларға өзүмниң хитай әмәсликимни вә шәрқтин кәлмигәнликимни ейтқан идим. Улар мәндин ‛сән ғәрбтин кәлдиңму, мәккиниңму ғәрбидин кәлдиңму‚ дәп сорашти. Мән уларға шундақ дедим. Улар мениң ню-йоркта туғулғанлиқимни билгәндин кейин, ‛ғәрбтин яхши адәмләр келиду‚ дейишти.”

Териса ханим йәнә маралбешидики мәзгилидә өзи тонушқан уйғур зиялийлири вә уйғур аяллири һәққидә тохталди. У шу дәврдила уйғур зиялийлиридин ғәрб дунясиға болған интилишини көргәнликини вә уйғурлардин өзини қоғдашни өгәнгәнликини мундақ баян қилди: “шу йилларда мән оттура мәктәпниң мудири болған бир уйғур билән тонуштум. У маңа ню-йорк яхши җай, бир амал қилип ню-йоркқа кәткин деди. Уйғурлардин мән сәмимийликни вә ақкөңүллүкни көрдүм. Мән йәнә уйғур аяллиридин өзүмни қандақ қоғдашниму өгәндим. Бир уйғур аял мәндин сиздә пичақ барму дәп сориди. Мән униңға мәндә пичақ йоқ дәп җаваб бәргинимдә у маңа өзүңни қоғдаш үчүн йениңда бир пичақ болуши керәк, яман нийәтлик адәмләрдин өзүңни қоғдишиң керәк деди вә өтүкиниң қонҗиға қистурувалған кичиккинә бәкини көрсәтти. Шундин кейин мәнму өзүмни қоғдаш үчүн йеңисар пичиқидин бирни сетивалдим.”

Териса ханим йәнә уйғурлардики тәбиәтни қоғдайдиған хисләт вә һайванатларға болған амрақлиқ қатарлиқ инсаний пәзиләтләрниң өзини тәсирләндүргәнликини билдүрүп, бу һәқтә өзиниң “артуқчә адәм” намлиқ китабида алаһидә тохталғанлиқини билдүрди: “улар һайванларни сөйәтти. Бөрини улуғлайтти. Улар маңа бөрини мәртивилик улуғ һайван дәп тәсвирләп бәргән иди. Улар йәнә биңтуәнниң тоғрақларни кәскәнлики сәвәблик бөриләрниң сиртларда яшашқа мәҗбур қалғанлиқини чүшәндүрүп, бөриләр әсли орман ичидә яшайтти, әмма биңтуәндикиләр тоғрақларни кесивәткини үчүн бөриләр далаларда кезип йүридиған болди. Мени һәйран қалдурғини бу бөриләр әзәлдин уйғурларниң қойлириға чеқилмайтти, әксичә биңтуәндикиләрниң тохулирини овлап йейишәтти. Наһайити ениқки, әмәлийәттә бөриләрму кимләрниң уларни асрайдиғанлиқини вә кимләрниң уларни вәйран қилғанлиқини ениқ биләтти. Мән буларниң һәммисини ‛артуқчә адәм‚ намлиқ китабимда баян қилған идим.”

Юқириқи аваз улинишидин териса ханим билән өткүзүлгән сөһбәтниң тәпсилатини аңлиғайсиләр.