“Sherqiy türkistandiki asaret we zulumning heqiqiy yüzi” namliq kitab istanbulda neshr qilindi

Ixtiyariy muxbirimiz arslan
2018.03.14
sherqiy-turkistandiki-asaret-we-zulumning-heqiqiy-yuzi.jpg “Sherqiy türkistandiki asaret we zulumning heqiqiy yüzi” namliq kitabning muqawisi.
RFA/Arslan

“Sherqiy türkistandiki asaret we zulumning heqiqiy yüzi” namliq kitab istanbuldiki rumuz neshriyati teripidin neshr qilindi. Bu kitabni istanbuldiki “Sherqiy türkistan teshkilatlar birliki” ning re'isi hidayetulla oghuzxan neshrge teyyarlighan.

Türkche yézilghan bu kitabqa köpligen renglik resimler kirishtürülgen bolup, 154 betlik bu kitab türklerning Uyghur mesilisi we Uyghur diyaridiki zulumni chüshinishide muhim melumatlar bilen teminleydiken.

Kitabta sherqiy türkistan'gha alaqidar omumiy melumatlar, sherqiy türkistanning tarixi we jughrapiyesi, bu yerde yashaydighan yerlik milletler, yer asti we yer üsti bayliqliri, bu zéminda tarixta iz qaldurghan meshhur shexsler toghrisida melumatlar bérilgen. Sutuq bughraxan, mehmut qeshqiriy, yüsüp xas hajip, yaqupbeg bedölet, sabit damollam, elixan törem, muhemmet'imin bughra, eysa yüsüp aliptékin, osman batur qatarliq tarixiy shexslerning hayat pa'aliyetliri tonushturulghan.

Kitabta yene Uyghur diyarining jughrapiyelik orni we qoshna döletler bilen bolghan chégraliri, ottura asiyadiki qazaqistan, qirghizistan, özbékistan, tajikistan qatarliq döletler bilen bolghan tarixiy we medeniyet munasiwetliri shundaqla chet'ellerdiki Uyghur muhajirliri toghrisida omumiy chüshenchilerge yer bérilgen.

Kitabta yene “Xitayning zémin pütünlüki sherqiy türkistanni öz ichige almaydu”, “Atalmish Uyghur aptonom rayoni qanchilik derijide aptonomiyelik hoquqqa ige?” dégendek témilardiki mulahizilergimu orun bérilgen. Uningdin bashqa kitabta yene Uyghur diyarida yéqinqi zamanlarda yüz bergen barin inqilabi, ghulja weqesi, ürümchi qetli'ami, yeken ilishqu weqesi qatarliq zor weqeler toghrisidimu melumatlar bérilgen. Shuning bilen birge kitabta Uyghur diyarida yerlik xelqlerning dini étiqadi, milliy medeniyiti we Uyghur tilining cheklen'genliki heqqidiki mesililermu delil-pakitliq otturigha qoyulghan.

Kitabning muqeddimisi tarixta ötken türk-Uyghur xaqanlirining öz xelqini xitaylardin agahlandurup “Költékin menggü téshi” gha yézilghan qimmetlik nesihetliri bilen bashlan'ghan. Kitabqa bilgi xaqanning türklerni xitaylardin agahlandurup mundaq dégenliki yézilghan: “Men xitaylarning altun, kömüsh, yipeklirige, tatliq sözliri we qimmetlik sowghatlirigha aldanmidim. Biz nurghunlighan türklerning ulargha aldinip yoq bolup ketkenliklirini we asaret astida qalghanliqlirini héch untumiduq. Men tengrining yardimige séghindim. Men türklerning xaqanimen.”

Kitabning xulasiside mundaq yézilghan: “Hazir sherqiy türkistan weziyitige qaraydighan bolsaq, yerlik xelq arisida chong bir oyghinish körülüwatidu, bolupmu köpinche yashlar bésim we zulumgha qarshiliq körsitish iradisige ige boldi. Xitay chet'ellerge sherqiy türkistanda tereqqiyat we islahat élip bériwatqanliqi heqqide jar salsimu, lékin u yerdiki bésim we zulumni dunyadin yoshurup, mexpiy halda sherqiy türkistan xelqi üstidin téximu qattiq bésim qilishni tiz sür'ette dawam qiliwatidu. Chet'ellerdiki teshkilatlirimiz xitayning diplomatiye hujumlirigha uchrap her xil qiyinchiliqlargha duch kelgen bolsimu, emma Uyghur mesilisini dunya küntertipige keltürüshke tirishchanliq körsetmekte.”

Biz bu kitab toghrisida téximu köp melumatqa ige bolush üchün bu kitabni yézip neshrge teyyarlighan “Sherqiy türkistan teshkilatlar birliki” ning re'isi hidayetulla oghuzxan we bu kitabni sétishqa mes'ul bolghan “Sutuq bughraxan kitabxanisi” ning mudiri abduxélil abit'oghli bilen söhbet élip barduq.

Hidayetulla oghuzxan bu kitabni neshr qilishtiki meqsiti we kitabning mezmunliri toghrisida toxtilip, türkler bilen Uyghurlarning ötmüsh tarixtin buyan bir-birge zich baghlinishliq halda yashap kelgenlikini, ularning qandashliq, diniy-étiqad, til we medeniyet jehette zor oxshashliqqa ige ikenlikini tekitlidi. U bu kitabta Uyghurlarning ehwalini türklerge tonushturush arqiliq türklerning Uyghur mesilisige köngül bölüshini qolgha keltürüsh, ularning hésdashliqini qozghash hemde ularning qollap-quwwetlishige érishishning muhimliqini bildürdi.

Abduxélil abit'oghli ependi bu kitabning Uyghurlar toghrisida köpligen muhim mezmunlarni öz ichige alghanliqini, Uyghurlarning ehwalini türklerge tonushturushta muhim matériyal bolalaydighanliqini ilgiri sürdi.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.