Gherb dunyasidiki Uyghurlar (2A)

1965-Yili afghanistandin türkiyening qeyseri shehirige köchürülgen Uyghurlar. 1965-Yil, türkiye qeyseri.

Birinchi qisim: afghanistan'gha seper (a)

1949-Yilining axiridin 1950-yilining bashlirighiche hindistanning keshmir rayonigha hijret qilishqa mejbur bolghan nechche minglighan Uyghur, qazaq musapirlar mesilisi eyni chaghdiki dunya jama'itining küchlük diqqitini qozghighan idi.

Ularning köp qismi 1952-yilidin 1954-yilighiche ilgiri-kéyin bolup türkiyege köchüp bérip yerlishidu. Qep qalghan qismi pakistan, se'udi erebistan we bashqa ereb ellirige kétidu.

Halbuki, xitay kommunist hakimiyitining kéyinki yillarda Uyghurlar wetinide yürgüzgen bir qatar yuqiri bésimliq assimilyatsiye siyasiti bir türküm Uyghurlarni yene chet'ellerge hijret qilishqa mejbur qilidu.

1950-Yillarning axirlirigha kelgende xitay hökümitining tibet we Uyghur éligha qaratqan yuqiri bésimliq milliy siyasiti mezkur rayonlarda jiddiychilik peyda qilidu. 1960-Yillarning bashlirida xitayda misli körülmigen acharchiliq yüz béridu. Shu yillarda yene xitay bilen sabiq sowétlar ittipaqining munasiwiti buzulidu. Éghir diplomatik krizisqa patqan xitay hökümiti eyni chaghda asiya, afriqidiki 3-dunya elliridin özige ittipaqchi izdeshke mejbur bolidu. Del mushu mezgilde xitay hökümiti afghanistan bilen bolghan diplomatik éhtiyajni közde tutup birqanche yüz Uyghurning afghanistan'gha köchüp kétish iltimasini testiqlaydu.

Séyit rizwan tümtürk qeyseridiki “Türkistanliqlar mehellisi” (bügünki “Ehmet yesewiy mehellisi”) de yashawatqan birinchi ewlad köchmen Uyghurlardin hésablinidu. Bu péshqedem Uyghur boway buningdin 55 yil burunqi afghanistan'gha köchüsh tarixi heqqidiki eslimiside mundaq deydu: “Xitay kommunist hökümiti yurtimizni idare qilghan kündin étibaren bizde xatirjemlik bolmidi. 1950-Yillarning axirlirigha kelgende öz yurtimizda xatirjem yashaydighan héch bir imkaniyet bolmidi. 1958-1959-Yilliri xitay bash ministiri ju énley afriqa ziyaritidin kéyin afghanistanni ziyaret qilidu. Kéyinki yili afghanistan wekilliri béyjinggha baridu. Ene ashu uchrishishlar dawamida xitay hökümiti afghanistanda uruq-tughqanliri bolghan Uyghurlarning köchüp ketse bolidighanliqini gézitte élan qilidu. Shu mezgillerde afghanistan'gha köchüp kétishni iltimas qilghan nechche yüzligen a'ililerning iltimasi tuyuqsizla testiqlinip uqturush qilindi. Eslide “ Qushmu uchup chiqip kételmeydighan” xitay chégrasi birdinla bizge échip bérildi. Acharchiliq zamani bolghachqa her bir a'ilige birdin éshek, her nopusqa 50 dane girde nan sétip bérildi. Shundaq qilip nechche yüzligen musapirlar birqanche guruppigha bölünüp afghanistan'gha seper qilduq.”

Türkiyening qeyseri shehiride olturushluq emrulla efendigil ependimu eslime teqdim qilip, eyni chaghdiki qiyin shara'itta Uyghur köchmenler üchün afghanistan yolining qandaq échilghanliqi heqqide mundaq deydu: “Chonglardin anglishimche, shu yillarda afghanistanning tashqi ishlar weziri muhemmet dawutxan xitaygha qilghan sepiride qeshqerge kelgen iken. Shuningdin kéyin bizning afghanistan'gha köchüp kétish iltimasimiz birdinla testiqliniptu. Men shu chaghda aran 8 yashta idim. Méning inim xeyrulla bilen singlim bek kichik bolghachqa, ularni séwetke sélip at, éshekke artip mangghanliqi ésimde. Bir küni pamir téghida gilem, yotqanlargha pürkünüp uxlighan iduq, etisi oyghansaq, üstimizni qélin qar basqanliqini hazirmu esleymen...”

Bügün chach, saqalliri aqarghan muhemmetxan erginequn ependi qeyseridiki öyide ziyaritimizni qobul qildi. U ziyaritimiz jeryanida 1961-yilidiki afghanistan'gha qilghan hijret mezgilide özining 18 yashliq bir yigit ikenlikini, teqdirning qismiti bilen wetenni terk etken bu seperde 83 künlük yol azabi tartip kabulgha yétip barghanliqini eslep ötti.

Qeyseridiki “Sherqiy türkistan medeniyet we hemkarliq jem'iyiti” de bash katipliq wezipisini ötewatqan abdulhemid selchuq ependi 1961-yili ata,anisi bilen bille, tughulghan yurti yeken diyaridin ayrilip afghanistan'gha hijret qilghanda özining 6 yashliq bala ikenlikini tilgha aldi: “Méning ismim abdulhékim, familem selchuq. Men yurttin ayrilip afghanistan'gha hijret qilghan yillarda 6 yashta ikenmen. Shunga hijretning musheqqetlik jeryanlirini toluq esliyelmeymen. Hazir 60 yashqa kirdim. Bizning afghanistan'gha hijret qilghinimizgha bu yil 55 yil, türkiyege kelginimizge top-toghra 50 yil boldi.”

Qeyseridiki ikkinchi ewlad Uyghurlardin hazir “Sherqiy türkistan medeniyet we hemkarliq jem'iyiti” de ayallar bölümining mudiri bolup ishlewatqan rabiye ilktürk xanim ziyaritimizni qobul qilip, munularni bildürdi: “Méning ata, anam 1961-yili wetendin ayrilip afghanistan'gha hijret qilghan iken. U yerdin 1965-yili türkiyening qeyseri shehirige kélip yerlishiptu. Men qeyseride tughulghan, 2-ewlad Uyghurlardin bolimen. Kichikimdin tartip ata,anamning éghizidin afghanistan we türkiyege qilin'ghan hijret heqqidiki hékayilerni anglap chong boldum.”

Axirida dunya Uyghur qurultiyining mu'awin re'isi séyit tümtürk ependi qeyseridiki ishxanisida ziyaritimizni qobul qilip, öz ata, bowilirining 1961-yilidiki afghanistan hijriti heqqide toxtilip ötti. U ashu qétimliq afghanistan hijritini xitayning Uyghurlargha qaratqan bésim siyasiti keltürüp chiqarghanliqini alahide tekitlidi.

(Dawami bar)