Gherb dunyasidiki Uyghurlar (11B)

Shiwétsiye sheher qurulush we öy-mülük ministirliqining sabiq ministiri mehmet qaplan ependi.

Ikkinchi qisim: Uyghurlarning gherbtiki obrazi

Muhajirettiki Uyghur jama'iti gherb elliride yashawatqan bashqa köchmen guruppilar duch kéliwatqan ortaq kechürmishlerdin mustesna bolmisimu, emma ularning özige xas bolghan musapiret qismetliri bashqilarning diqqitini qozghaydighan nuqta bolup qalmaqta.

Undaqta, gherbtiki herqaysi ellerde künsayin ulghiyiwatqan Uyghur jama'itining öz etrapidiki bashqa köchmen topluqlargha oxshimaydighan terepliri zadi nede?

Margarétta bawzé xanim gérmaniyediki yéshillar partiyesining bawariye parlaméntida turushluq muhim wekilliridin biri. U bu so'algha intayin semimiylik bilen inkas qayturup mundaq deydu:

__ Bashqa köchmen topluqlar bilen sélishturghanda, Uyghurlar gérmaniyediki nahayiti kichik topluq. Ular bir-biri bilen tonushidu, bu shara'it ularni birlikte yashap, özlirining medeniyet we örp-adetlirini saqlishigha asanliq yaratqan. Emma bu yerdiki Uyghurlar üchün qiyin bolghini ular duch kéliwatqan körünmes siyasiy bésimdur. Ularning gérmaniyedin ibaret bu erkin dölette yashap turup wetini we öz xelqining insaniy heq-hoquqlirini telep qilishi haman xitay hökümitining éghir bésimigha duch kelmekte. Bilishimche, bu yerdiki Uyghur teshkilatliri her qétim pa'aliyet qilsila junggo hökümiti öz ademliri arqiliq peskeshlerche chat kéridu. Ular bu yerdiki Uyghurlarning öz yurti we uruq-tughqanliri bilen bolghan alaqisini üzüwétishke, ularning öz-ara munasiwetlirini buzushqa we ularni yétim qaldurushqa urunidu. Ishqilip, ular barliq rezil charilerni qollinip bu yerdiki Uyghur siyasiy teshkilatliri béshini kötürgüche ularni jayida ujuqturuwétish pilanini qilidu. Junggoda turup bu yerdiki Uyghur jama'iti arisigha ziddiyet salidu, qulaq qoyup ularning uchurini toplaydu. Omumen, Uyghurlar bir xil körünmes bésim ichide yashaydu. Bundaq ehwal gérmaniyediki bashqa köchmen topluqlarda intayin az körülidu.

Gollandiyediki “Türk öyi” teshkilatining re'isi, jem'iyetshunas weyis gün'gür ependi yawropadiki Uyghur jama'itining özliri olturushluq ellerning sistémisigha maslishish we öz kimlikini saqlap méngishta qérindash türk jama'itining yawropadiki 50 yilliq musapiret hayatida toplighan tejribe-sawaqlirini özlirige örnek qilishni tewsiye qilidu.

U mundaq deydu: “Biz yawropada Uyghurlardin awwal yashiduq. Mundaqche éytqanda, musapiret qorqunchi ichide yashiduq. Gollandiyediki 450 ming türk jama'itining bir qismi yérim esir mabeynide bu yerge singip arimizdin ghayib boldi. Bu qismet elwette bu yerdiki Uyghurlardin yiraq emes. Türklerning ismi muhemmet yaki exmet bolghanliqi, chéchi qara bolghanliqi seweblik köp hallarda gollandiyediki asasiy medeniyet éqimining sirtida qaldi. Bu hal ulargha kimlik kirzisini hés qildurdi. Bu ré'alliq bügün Uyghurlarning aldida turmaqta. Buning üchün Uyghur jama'iti choqum uyushup yashishi, teshkilatliri aktip pa'aliyette bolushi, perzentlirini özlirining milliy we diniy en'eniliri bilen ghururlandurushi lazim. Undaq bolmighanda xuddi türklerning bir qismi yawropada érip tügigendek, Uyghurlarmu érip tügeydu.”

Gérmaniyediki mutleq köp qisim Uyghurlarning siyasiy panahliq iltijasigha adwokatliq qilghan we Uyghurlarni yaxshi chüshinidighan albért göring ependi bu mesilide öz qarishini bayan qilip mundaq deydu:

--- Men Uyghurlarning gérmaniyediki hayatini bir ghalipliq shejerisi dep qaraymen. Uyghurlar özining örp-adetliri bilen folklor sheklide emes, belki uning bilen heqiqiy birge yashawatidu. Ular meshrep pa'aliyetliri arqiliq öz medeniyitini perzentliri we yash ewladlirigha ögitiwatidu. Hetta ularning siyasiy yighilishlirimu yürüshlük we qa'ide-yosunluq. Ular yighilishlarda öz-ara salamliship, du'a tilawet qiliship, ghizalinip, we chaqchaqliship siyasiy pa'aliyetlirini dawamlashturalaydu. Bu ajayip ésil bir en'ene. Eger bu chaqchaqlar gérmaniye parlaméntida bolidighan bolsa, bu mölcherligüsiz ünüm yaratqan bolatti. Közitishimche, Uyghur ayallar erlirige qarighanda jem'iyetke tézrek özlishidiken, erler bolsa ‛men er‚ dégen idiyede özlirini dawamliq a'ilining béshigha tartidiken. Shunga men sherqiy türkistandiki Uyghur erler gérmaniyedikilerdin azraq ishlep, köprek chayxanida olturamdikin dep perez qilimen.

Weyis gün'gür ependi yene muhajirettiki Uyghurlarning öz kimlikini saqlap qélish üchün milliy medeniyetlirini dawamlashturushi, diniy we milliy bayramlirini, tarixiy estiliklirini perzentlirige eslitip turushi lazim. Yash ewladlirini bu bilgilerdin mehrum qilmasliqi, belki ularni öz xelqining ötmüshi we tarixidin ghururlandurup turushi lazim. Shuning bilen bir waqitta yene yawropaning, gollandiyening yaki gérmaniyening mewjut sistémisini we medeniyet xasliqlirinimu yaxshi öginishi lazim. Bu nuqtida Uyghurlar üchün yawropada eng ünümlük we eng yéqin bir örnek yaki modél barki, u bolsimu türklerning tejribisidur. Gollandiyeni misal alsaq, bu yerdiki 450 ming türkning yashash tejribisi elwette sani aran 2 mingdin ashidighan Uyghur jama'iti üchün eng yaxshi örnektur.

Shiwétsiye parlaméntining yéshillar partiyesidin bolghan sabiq parlamént ezasi, shiwétsiye sheher qurulush we öy-mülük ministirliqining sabiq ministiri mehmet qaplan ependimu bu témida pikir bayan qildi. U shiwétsiyediki Uyghurlarning özini saqlighan halda bu yerdiki mewjut sistémigha masliship méngishida qérindash türklerning yashash tejribisidin öginishni tekitleydu.

Attila altintash - shiwétsiyede türkche chiqidighan “Shiwétsiye kündiliki” gézitining skandinawiye elliridiki muxbiri. U shiwétsiye we shimaliy yawropadiki Uyghur jama'iti bilen köp alaqide bolghan. U özining Uyghurlar heqqidiki tesiratini bayan qilip mundaq deydu:

--- Men Uyghurlarni bu yerdiki somali, afghanistan we iraqtin kelgen köchmenlerge qarighanda yawropa sistémisigha asanraq maslishalaydighan bir topluq dep bilimen. Bu nuqtida Uyghurlarni hetta türklerge qarighandimu janliq guruppa dep oylaymen. Men ularning shiwétsiyege kélip uzaq ötmeyla shiwét tilini yaxshi ögen'genlikini, türkler bilenmu ichqoyun-tashqoyun bolup ketkenlikini, ishqa orunlishish jehette bashqa köchmenlerdin aldida turidighanliqini kördüm. Undin bashqa, ular yene Uyghurluq kimlikini saqlashta ülge yaratmaqta. Bu jehette ularning islami étiqadni eng muhim amil süpitide qaraydighanliqini hés qildim.

Yuqirida “Gherb dunyasidiki Uyghurlar” namliq köp qisimliq höjjetlik radiyo programmisining “Uyghurlarning gherbtiki obrazi” namliq 11-qismining ikkinchi bölikini anglidinglar. Bu heqtiki anglitishimizning kéyinki qisimliri dawamliq huzurunglarda bolidu.

(Dawami bar)