“хитайдин қазақистанға көчүш: тарихи вә бүгүни” намлиқ китаб алмутада нәшр қилинди
2018.01.19

Алмутадики “мир” нәшрият өйи “хитайдин қазақистанға көчүш: тарихи вә бүгүни” намлиқ китабни нәшр қилди. Мәзкур әмгәкниң аптори қазақистан президенти йенидики дөләт башқуруш академийиси дипломатийә институтиниң профессори, сиясәтшунаслиқ пәнлириниң доктори светлана коҗировадур.
Китабта хитайдин қазақистанға көчүш вә йәрлишиш җәрянлириниң икки чоң басқучи йорутулған болуп, улар 19-әсирниң 80-йиллирини вә 20-әсирниң 60-йиллирини өз ичигә алиду. Тәтқиқатчи көчмәнләрниң, йәни асасий җәһәттин қазақ вә уйғурларниң қазақистандики олтурақлашқан районлири һәм бу районларниң шәкиллинишини, чегра районлиридики етно-мәдәнийәт алаһидиликлирини көплигән пакитлар, рәқәмләр билән көрсәткән. Мәзкур әмгәктә йәнә һазирқи замандики көчүш-йәрлишиш җәрянлириму йорутулған болуп, аптор бу мәлуматларни 2004-вә 2007-йиллар арилиқида астана вә алмута шәһәрлиридә тарқатқан соал сораш усули арқилиқ топлиған. Мәзкур мәлуматлар арқилиқ аптор көчүш-йәрлишиш җәрянлириниң қазақистанниң иҗтимаий вә иқтисадий һаятидики ролини ениқлап чиққан. Китабта йәнә хитайниң сиясий, иқтисадий тәрәққияти вә уйғур елини идарә қилиш сиясити, униң йоллири, җәрянлири йорутулған.
“хитайдин қазақистанға көчүш: тарихи вә бүгүни” намлиқ китабида ейтилишичә, 1880-йиллардики көчүш-йәрлишиш уйғур елидики уйғур вә туңганларниң чиң империйиси басқунчилиқиға қарши йүргүзгән күриши вақтида йүз бәргән. Әйни вақиттики русийә вә хитай оттурисида түзүлгән “петербург шәртнамиси” буниңға асаслиқ сәвәб болған, шундақла бу көчүш аммиви характерлик көчүш болған. Китаб аптори архип мәлуматлириға асаслинип, дәсләптә уйғур елиниң или вилайитидин барлиқи болуп 70 миң аһалиниң көчүп чиққанлиқини, шулардин 45373 адәмниң уйғурлар икәнликини көрситиду. Китабта кәлтүрүлгән русийә қол астидики дала өлкисиниң шу вақиттики генерал-губернатори болған герасим колпаковскийниң мәлуматлири бойичә йәттису тәвәсигә 75 миң уйғур көчүп чиққан икән. Светлана коҗирова уйғурларниң асасән юрт-юрт болуп көчүп, йеңи йәрләрдә бир йезини тәшкил қилип йәрләшкәнликини, бәзидә бир нәччә юрт аһалисиниң бир йезиға бирләшкәнликини, уйғурларниң бу йезиларға көпинчә илгирики юрт намлирини қойғанлиқини көрсәткән.
Иккинчи басқуч 1960-йиллири, йәни совет-хитай мунасивәтлириниң яманлашқан дәвригә тоғра кәлгән. Бу чағда қазақистан вә хитай чеграсидики районлар асасий җәһәттин қазақ, уйғур, татар вә башқа түркий тиллиқ хәлқләр олтурақлашқан районлар һесаблинатти. Китабтики мәлуматларға қариғанда, 1962-йили хитай һөкүмитиниң совет пуқралириға паспорт беришни тохтитиш тоғрилиқ чиқарған пәрманиға нарази болған аһалә 29-майда ғулҗида йәрлик партийә комитети бинасиниң алдида намайишқа чиққан. Хитай әмәлдарлири тәрипидин уюштурулған оқ етиштин кейин аһалиниң совет иттипақиға қечиш вәқәси йүз бәргән. Шу йили 22-апрелдин июн ейиниң башлириғичә совет иттипақиға 67 миң адәм қанунсиз чиққан икән.
Қазақистанға көчүш-йәрлишиш җәрянлири өткән әсирниң 80-вә 90-йиллириму йүз бәргән болуп, бу чағдин башлап хитайдин ушшақ содигәрләр вә тиҗарәтчиләрниң кирип келиши көпәйгән. Уларниң асасини қазақистанда уруқ-туғқанлири бар қазақлар вә уйғурлар тәшкил қилған, кейинрәк хитайларму келишкә башлиған. Дәсләп чегра атлап келип, қазақистанда йәрлишип қалған милләтләр арисида уйғурларму болған. 1998-Йили пәқәт алмута вилайитидә 26 уйғур турақлиқ йәрлишип қалған болса, 42 адәм пуқралиқи йоқ шәхсләр сүпитидә яшиған.
Мәзкур китабта йәнә хитай пуқралириниң башқиму мәмликәтләргә көчүшигә аит пакитларму кәлтүрүлгән. Светлана коҗированиң пикричә, нөвәттики бу көчүшкә мундақ үч хил әһвал рол ойниған: “биринчидин, ишсиз қалған хитай пуқралирини иш билән тәминләш зөрүрлүки һәм қазақистанда иш орунлириниң мәвҗут болуши. Иккинчидин, хитайға қариғанда қазақистанда пул тепишқа көпрәк мумкинчиликләрниң болуши. Үчинчидин, иш издәп кәлгән хитай пуқралириниң қазақистанни үчинчи мәмликәткә чиқип кетишниң мәйдани сүпитидә қарайдиғанлиқи.”
Светлана коҗирова һәқиқәтәнму қазақистанда хитай көчмәнлириниң бара-бара көпийиватқанлиқи һәққидә тәшвишләрниң мәвҗут икәнликини һәм улар тәрипидин қазақистан қанунлириниң бузулуватқанлиқини, қанунсиз көчмәнләрниң, болупму қазақистанға кириш үчүн һәр хил амаллардин пайдилинип, бу әлдә олтурақлишип қеливатқанлиқини илгири сүриду. У, мундақ деди: “хитайдин кирип келиватқанларни уларниң паалийитигә қарап бир нәччә гуруппиларға бөлүшкә болиду: биринчи, мәхсус гуруппилар тәрипидин уюштурулған көчмәнләр. Уларниң мәқсити пул тепиш үчүн қазақистан йеридә узун вақит туруп қелиш. Иккинчи, рәсмий һөҗҗәтләрсиз иш издәп кәлгән көчмәнләр. Үчинчи, һәр хил сәвәбләрни баһанә қилип кәлгән җасуслуқ вә разведка гуруппилири һәм шәхсийләр. Төтинчи, чеградин қанунсиз таварларни елип кәлгүчиләр. Бәшинчи, иш баниси билән келип, қазақистанни тәрәққий әткән ғәрб мәмликәтлиригә чиқип кетиш үчүн пайдилинидиған көчмәнләр”.
Тәтқиқатчиниң қаришичә, хитай әмгәк күчлириниң қазақистанға кириши мәмликәтниң иқтисадий бихәтәрликигә дәхли йәткүзмәктикән. Йәни әлдә қазақистанлиқларниң иш билән тәминлиниш мәсилисини мурәккәпләшкән, ишсизлиқ көпәйгән. Хитайларниң мәмликәттә қанунсиз болуши вә уларниң қанунсиз иқтисадий паалийити нарәсмий иш орунлириниң, йошурун паалийәт йүргүзүватқан гуруппиларниң көпийишигә елип кәлгән.
Сиясәтшунас константин сиройеҗкинниң пикричә, омумән хитай пуқралиридин хитайлар қазақистанға асасән әмгәк визиси арқилиқ келиватқан болуп, уларниң барлиқи қазақистандики ширкәтләр билән түзүлгән шәртнамиләр бойичә тиркәлгән. Әмди башқа милләтләрдин, болупму қазақлар, аз сандики уйғурлар һәр хил сәвәбләр билән қазақистанни зиярәт қилмақта. У қазақистанда һазирғичә қанчилик хитай ширкәтлириниң ишләватқанлиқи һәмдә хитай пуқралириниң сани һәққидә мәлуматларниң ениқ әмәсликини оттуриға қойди.