Turan qurultiyidiki menggütashlar xatirisi

Menggütash. 2016-Yili 12-awghust, budapésht wén'giriye.

Wén'giriye paytexti budapéshtta ötküzülgen 6-nöwetlik turan qurultiyi meydanigha qoyulghan “Menggütash”lar xatirisi kishilerning diqqitini tartqan.

8-Ayning 12-15-künliri wén'giriye paytexti budapéshtta ötküzülgen 6-nöwetlik turan qurultiyi meydanigha “Menggütash”lar xatirisi qoyulghan bolup, 150 ming kishining qatnashqanliqi ilgiri sürülgen bu qurultayda “Orxun abidiliri”ning bu teqlidiy obrazi kishilerning alahide diqqet-étibarigha érishken.

Melum bolghinidek, Uyghur tarixi yazmilirida “Orxun abidiliri” dep atalghan menggütashlar köktürk xanliqi we miladi 744-yilidin 840-yillirighiche dewr sürgen orxun Uyghur xanliqi dewrige mensup bolghan menggütash yazma yadikarliqlirini körsitidu.

Köktürk xanliqigha a'it yadikarliqlardin “Bilge qaghan menggütéshi”, “Tunyuquq menggütéshi”, “Költékin menggütéshi” meshhur bolsa, orxun Uyghur xanliqigha taliq yadikarliqlardin “Térxén menggütéshi (taryat menggütéshi)”, “Moyunchur qaghan menggütéshi”, “Tés menggütéshi”, “Toqquz Uyghur qaghan menggütéshi toqquz Uyghur ay tengride qut bolmish alip bilge qaghan menggütéshi”, “Séwréy menggütéshi”, “Sudéjin menggütéshi” qatarliqlar diqqetke sazawerdur.

8-Esirdin 9-esirning otturighiche bolghan dewrlerge te'elluq bolghan bu medeniy miraslar Uyghur qatarliq türkiy milletler shu zamanlarda yashighan mongghuliye yaylaqliridin tépilghan bolghachqa, türk-ronik yéziqi yaki orxun - yensey yézidiki bu abidilerning bir qismigha tépilghan jayning nami qoyulghan.

6-Nöwetlik turan qurultiyi meydanigha qoyulghan “Menggütash”lar xatirisige “Költékin, bilge qaghan we tunyuquq menggütéshi” dep yézilghan. Tarixiy yazmilarda bayan qilinishiche, bilge qaghan köktürk xanliqining qurghuchisi ilterish qutluq qaghanning oghli bolup, miladi 683-yili dunyagha kelgen. 716-Yili 32 yéshida textke chiqqan. 734-Yili ölgen. Tunyuquq we költékinler uning weziri bolghan. Bularning her biridin tashqa pütülgen yazma abidiler saqlinip qalghan.

6-Nöwetlik turan qurultiyigha qatnashqan d u q bash katipi dolqun eysa ependi, bu qurultayda ay yultuzluq kök bayraq alahide hörmetke érishipla qalmay, Uyghurlar bilen zich alaqiliq bolghan “Menggütash”lar xatirisi arqiliq Uyghur tarixining tonulushighimu pursetler yaritilghanliqini ilgiri sürüp, buning iptixarlinishqa tégishlik bir hadise bolghanliqini tilgha aldi.

6-Nöwetlik turan qurultiyi meydanigha qoyulghan “Menggütash” lar xatirisige “Bilge qaghan menggütéshi” diki “Xitay millitining sözi tatliq, yipek rextliri yumshaq iken, tatliq söz, yumshaq rextliri bilen yiraqtiki milletlerni aldap özige yéqinlashturidiken...Tatliq sözlirige, yumshaq yipek rextlirige aldinip köpligen türk milliti halak boldi” dégen wesiyetler kirgüzülgen.

Ming yildin artuq tarixqa ige bu wesiyetler türk we Uyghur ziyaliylirining yazmilirida bügünki künlerdimu pat-pat közge chéliqip turmaqta.

Uyghur wekillirini bashlap 6-nöwetlik turan qurultiyigha qatnashqan d u q mu'awin re'isi ümid agahi ependi “Menggütash”lar xatirisi heqqide öz qarashlirini otturigha qoyup ötti.

Derweqe, 6-nöwetlik turan qurultiyida d u q rehberliri üchün hazirlan'ghan Uyghur chédirimu qandash milletlerning qiziq ziyaretgahigha aylan'ghan idi.

Ayanki, Uyghur, hon yaki bashqa türkiy milletler qedirlep tetqiq qiliwatqan hemde chet'el alimlirimu qiziqiwatqan tashqa oyulghan bu yazma wesiqiler köktürk xanliqi shundaqla orxun Uyghur xanliqi dewridiki qaghan we wezirlerning herbiy yürüshliri, qoshna eller bilen bolghan urush we türlük munasiwetler, qaghanliqlarning tezkire-terjimihali, xanliqning tarixi qatarliqlargha munasiwetlik bolup, 7-esirdin 10-esirgiche bolghan ariliqtiki türkiy milletlerning tili, tarixi, étnografiyisi, edebiyati, jughrapiyisi, jem'iyet ehwali, medeniyiti qatarliqlarni chüshinishte muhim höjjetlik roligha ige.