Хитай һөкүмити илгири уйғур қәдимки әсәрлиридики сәзгүр сөзлүкләрни өзгәртиш һәққидә мәхпий һөҗҗәт чүшүргән

Мухбиримиз әркин
2015-11-25

Қурбан вәли әпәнди будапештта ечилған “дуня һон қурултийи” да. 2010-Йили.

RFA/Qutlan

Қурбан вәли әпәнди 1980‏-йиллирида уйғур аптоном районлуқ қәдимий әсәрләр рәтләш, нәшр қилиш ишханисиниң мудирлиқ вәзиписини атқурған бир археолог. Бүгүн униң билән өткүзгән сөһбитимиз, һазирқи уйғурлар билән қәдимқи тарим хәлқлириниң мунасиветини археологийәлик, инсаншунаслиқ, тилшунаслиқ нуқтилиридин қандақ шәрһиләш, хитайниң бу мәсилидики сиясити қатарлиқ мәсилиләргә четилди.

Мухбир: таримдин чиққан қәдимқи җәсәтләр наһайити ғулғула қозғап кәлди. Сиздин шу нәрсини сорап бақай, бу җәсәтләрбилән һазирқи уйғурлар оттурисида қандақ бир бағлиниш қурушқа болиду.

Қурбан вәли: бу соалиңиз наһайити яхши суал болди. Бурун уйғурлар өзимизму уларни тонумайттуқ. Бу тәтқиқатниң башлиниши шиветсийәлик бир археолог 1934-йили бирәр йүздәк шундақ момяларни қезип чиққан. У стейин әмәс, шиветсийәлик археолог дегиним, ворлак бергмән. Бергмән бу йәрдә нурғун нәрсиләрни қезип чиққан. У шуниң ичидин бир җәсәткә крурән гүзили, дәп нам бәргән. Бизгә мәлум болған бир сир мушу йәрдин башлиниду.

Мухбир: бу қуруқ җәсәтләрниң кимликигә кәлсәк, улар явропа ирқидики явропа хәлқи, дегән қарашни көпрәк оттуриға чиқириватиду. Әмма уларниң һазирқи заман уйғурлар билән болған бағлинишиға сиз қандақ хуласә чиқирисиз?

Қурбан вәли: 2009‏-йили у мумяларниң кимлики, явропа ирқиға мәнсуп икәнлики ениқ елан қилинди. Шуниң билән биргә уйғурларниңму DNA аламәтлири мушу җәсәтләр билән охшайдиғанлиқи, түркләр вә өзбәкләрниңму шуларға йеқин икәнлики елан қилинди. Демәк, ашу мәденийәтлик хәлқ уйғурларниң әҗдати икәнлики пән арқилиқ испатланди.

Мухбир: бу йәрдики у хәлқләр қайси тилни сөзлишәтти, уларниң йезиқи бармити? өз вақтида аптоном районлуқ археологийә тәтқиқат орни кичик мирән гүзили, кичик бовақниң җәсәтлирини америкиға елип келип бир қанчә музийда көргәзмигә қойғанда, пенсиливанийә университетиниң профессори, хитайшунас виктор меййер, “бу җәсәтләр тухрилар, улар тухри тилини қолланған” дегән хуласини чиқарди. Сиз қетиламсиз бу хуласигә?

Қурбан вәли: бу наһайити яхши соал болди. У адәмниң дегини билән һазир ениқлинип болған бәзи пакитларда азрақ пәрқ бар, әмма пәрқ чоң әмәс. Мәсилән, хотәндин қәшқәрғичә болған җайларда сак тили қолланған. Уларниң чирайиму бәкрәк явропалиқларға охшайду. Әмди кучардин қарашәһәргичә болған җайларда тухри йезиқи(тили) қоллиниду. Лопнурдин чәрчән, нийигичә болған җайларда карушти йезиқи һәм тухри йезиқи қоллиниду.

Юқириқи юртларниң һәммисидә қәдимқи буддизмниң сансекрит йезиқини қолланған. Лекин маһмут қәшқири дәвригә кәлгәндә бу җайлардики аһалиләрниң һәммиси уйғур дегән нам астиға уюшуп болған.

Мухбир: демәк, тарим ойманлиқидики хәлқләрниң уйғурлишиши, бу қараханилар ханлиқиниң қурулуши билән әмәс, у миң йилларға созулған бир җәрян дәңа?

Қурбан вәли: шундақ, шундақ. Бизниң буниңға наһайити көп испатлиримиз бар. У тилларда түркий тилларға охшайдиған нурғун аталғулар бар. Сансекрит тилида бар, карушти тилида бар. Бу, түркий тилларда сөзлишидиған хәлқләр билән сак, карушти тиллирида сөзлишидиған хәлқләрниң аллиқачан мәдәнийәт алмаштурғанлиқи, өз-ара бирлишишкә қарап йол алғанлиқини билдүриду.

Мухбир: һазирқи бизниң уйғурларниң DNA сини тәкшүргәндә қәдимқий таримлиқларниң типи қанчилик нисбәтни игиләйду?

Қурбан вәли: һәр қайси юртларниң охшимайду. Бәзилириниң 30%, бәзилириниң 40%, бәзилириниң 60% ни игиләйду. 60% Ни көпрәк қәшқәр, хотән қатарлиқ юртлардикиләр игиләйду.

Мухбир: сиз бу қетимқи йиғинда уйғур аптоном районлуқ партком вә һөкүмәтниң сиз қәдимий әсәрләр рәтләш, нәшр қилиш ишханисида ишләватқан вақтиңизда чүшүргән бир мәхпии һөҗҗитини ашкарилидиңиз. Шу вақиттики у һөҗҗәтләрдә бир қанчә хил көрсәтмә баркән, қәдимий әсәрләрни қандақ рәтләшкә даир. Сиз у көрсәтмиләрниң қайсини иҗра қилғантиңиз?

Қурбан вәли: мән тяншән тоғрисидики мақалини йезип, униң тәңритағ икәнликини ениқлиғандин кейин, пүтүн уйғур зиялийлири буни қобул қилди, шуниң билән у тәңритеғиға айланди. Униңдин кейин мән музийда сақлиниватқан тарим вадисидин тепилған йезиқларниң түрини ениқлап чиқтим. Мушундақ 1-2 ишни қилғандин кейин улар мени сөрәп, аптоном районға йөткәп апарди. Апирип сән, мушу қәдимқи әсәрләр ишини қилисән, дәп шу ишни маңа тапшурди.

Әмәл-унванимни елан қилған шу вақитниң өзидә бир парчә хәт кәлди. У хәтни мән оқуп болғандин кейин елип кетидиған хәт. Көчүрүвелишқа болмайду, у һөҗҗәт қилип тарқитилмайду, у бир қәтий мәхпий, дәйдиған шундақ бир һөҗҗәт. Һазир ойлисам дөләт мәхпийәтлики, дегән шукән.

Мухбир: қандақ мәхпийәтликкән у?

Униңда 4 кишиниң тәстиқ имзаси бар, биридә, һәрқандақ аз санлиқ милләтниң қәдимқи әсәрлиридики хитай, түркистан дегән сөзләрни җуңго, хәнзу, шинҗаң, дәп өзгәртиш буйрулған. Йәнә бирсидә, қәдимқи әсәрләр нәшр қилинип бөлгүнчиләр пайдилинип кәтсә, җинайәт болиду, дейилгән. Үчинчисидә болса, намувапиқ аталғуларға изаһат берип, әйнән нәшр қилиш оттуриға қоюлған. 4-Адәмниң йолйоруқида, мәркәзниңкини иҗра қилиш керәк, дейилгән. Шуниң билән мән мәркәзниңкини иҗра қилдим.