Xelq sen'etkari musajan rozi: “Men dutar bilen tembürni islah qilghan idim”

Xelq sen'etkari musajan rozi

Yéqindin buyan Uyghur élidiki bir qisim tor betliride Uyghur chalghu eswabliridin dutar bilen tembürning islah qilinishi toghrisida köpligen munaziriler élip bérilip, bir qisim nopuzluq sen'etkarlar dutar we tembürning xelq sen'etkari musajan rozi teripidin islah qilin'ghanliqini otturigha qoyghan.

Biz bu munasiwet bilen, hazir ilining penjim yézisida dem éliwatqan 90 yashliq sen'etkar musajan rozi bilen bu heqte söhbet élip barduq.

Uyghurlar qedimdin bashlap naxsha-usul we muzikigha mahir xelq. Naxsha-usul we muzika ularning kündilik hayati bilen zich baghlinip ketkenliki üchün ular öyning törige dutar, tembür qatarliq chalghu eswablarni ésip qoyushni adetke aylandurghan.

Uyghur chalghu eswabliridin dutar bilen tembür uzun yilliq tarixqa ige bolup, köp esirlerdin biri üzlüksiz tereqqiy we islah qilinip bügünki dewrimizge yétip kelgen.

Uyghur élida neshr qilin'ghan Uyghur chalghu eswablirigha da'ir menbelerde körsitilishiche, dutar Uyghur chalghuliri ichide ottura esirdin ta hazirghiche öz sheklini özgertmey kéliwatqan chalghu bolup, dutar uzun destilik, uzunluqi texminen bir yüz yigirme besh santimétir öpchöriside, béshi yoghanraq, üjme yaghichining talaliridin chaplinip yasilidiken. Destisige kirchidin pede baghlinip, ikki tal üchey yaki yipektin ishlen'gen biri zil, biri bom tar sélinip qol barmaqliri bilen soqup chélinidiken. Dutarning awazi mungluq, chalghuchi özi chélip, özi éytishqa qulay bolghanliqtin, köpinche tembür qatarliq chalghular bilen bille yaki yalghuz orunlinidiken.

Tembür uzun destilik chalghu bolup, uzunluqi texminen bir yüz qiriq santimétir, béshi sozunchaq, yüzlüki adette üjme yaghichidin yasilip, tembürge sim sélinip naxun bilen chékip chélinidiken. U ili, qeshqer we aqsu rayonlirida köprek taralghan bolup, awazi zil kélidiken.

Uyghur tetqiqatchilirining déyishiche, yéqinqi waqitlardin buyan Uyghur chalghu eswab tetqiqatchiliri tembür üstide islah élip bérip, destisi qisqa, awazi yangraq bolghan yuqiri awazliq tembürlerni yasap chiqqan bolup, uning pedisi rawabqa oxshash yeni on ikki tekshi ahang réti boyiche tizilghan hazirqi zaman muzikilirini orundashqa qulay hésablinidiken.

Dutar bilen tembürning ijad qilinishi heqqide türlük riwayet we epsaniler mewjut bolsimu, biraq bu heqte téxiche ishenchlik matériyallar bolmighanliqtin, dutar bilen tembürning qachan, kim teripidin, nede ijad qilin'ghanliqi heqqide bir néme démek tes. Lékin, bu chalghu eswablarning kimler teripidin islah qilinip, bügünki dewrimizgiche yétip kelgenliki heqqide bir qisim melumatlar bar.

Uyghur élidiki tor bet uchurlirigha asaslan'ghanda, dutar bilen tembürni tunji qétim péshqedem sen'et ma'aripchisi, xelq sen'etkari musajan rozi islah qilghan bolup, bir qisim Uyghur chalghu eswab tetqiqatchilirining qarishiche, u, mukemmel bolghan dutar, tembürning ölchemlik halitini tetqiq qilish arqiliq islah élip barghan.

Hazir, élining penjim yézisida dem élishta yashawatqan musajan rozi ziyaritimizni qobul qilip, tembürning dutargha oxshaydighan halitige özgertish kirgüzüp, aliqan qoyidighan béliqcha bilen astinqi pedini tutup turidighan palaqni tembürning qarnidin ayriwétish we tembürning qarnini üjme yaghichidin yasashtin ibaret qedimiy usulni tungmu yaghichigha özgertkenlikini bayan qiliwétip, özining salametlikining yaxshi emesliki sewebidin sözini dawamlashturalmidi.

Uyghur chalghu eswabliridin dutargha hewes baghlighan xéli köp chet'ellikler Uyghur éligha bérip, sen'et mektepliride dutar ögen'gen bolup, yaponiye Uyghur birliki teshkilatining re'isi turmuhemmet hashimning bildürüshiche, bir qisim yaponiyelik muzikantlar Uyghur éligha bérip, ustaz musajan rozidin dutar öginip kélip, yaponiyede özlirining dutar maharitini körsetken.

Yuqiriqi awaz ulinishidin tepsilatini anglang.