Qazaqistan Uyghur yazghuchilirining eserliridiki asasiy mawzu némini közde tutqan?

Ixtiyariy muxbirimiz oyghan
2016.12.28
Mexmut-abduraxmanof-kesipdashliri.jpg Mexmut abduraxmanof (birinchi qatarda soldin tötinchi) shagirtliri we kesipdashliri bilen. 2006-Yili, almata.
RFA/Oyghan

Bir esirlik tarixqa ige qazaqistan Uyghur edebiyati öz ötmüshide bir nechche basquchlarni bésip ötken bolup, her bir basquch özige xas tereqqiyat alahidiliklirige ige.

Qazaqistan Uyghur edebiyati tarixi boyiche emgeklerdin melum bolushiche, ötken esirning 20-yilliridin ta 50-yillarning axirlirighiche Uyghur edebiyatida köpinche 1917-yilqi öktebir burulushini, partiye we sowét qurulushini küylesh, shuning bilen bir qatarda Uyghurlarning turmush tirikchilikini, sowét-gérman urushi hem urush yilliridiki arqa sepni teswirlesh asasiy mawzular bolghan idi. Mexmut abduraxmanof, qurban toxtemof, patigül sabitowa oxshash edebiyatshunas tetqiqatchilar öz emgekliride Uyghur xelqining ötmüshining, turmush tirikchilikining, u qurghan döletler hem ularning teqdirining, azadliq, musteqilliq üchün yürgüzgen kürishining da'im yazghuchilarning diqqet merkizide bolup kelgenlikini tekitligen. Bu jehette nezerghoja abdusémetof, turdi hesen, ziya semedi, hézmet abdullin, dolqun yasin, turghan toxtemof qatarliq ataqliq edibler bay miras qaldurup ketken bolup, bu hazirqi Uyghur sha'ir, yazghuchiliri üchün chong ülge bolmaqta.

Musteqilliq, weten mawzusi néme üchün qazaqistan Uyghur yazghuchilirini qiziqturidu? bu mawzugha muraji'et qilish qachan bashlan'ghan? hazir bu mawzu astida Uyghur yazghuchiliri némini chüshinidu?
Ataqliq sha'ir abdughopur qutluqofning pikriche, 1991-yili sowét ittipaqi gumran bolup, ottura asiya xelqliri erkinlikke ériship, musteqil memliketlirini qurghanda Uyghur xelqimu ularning xushalliqigha ortaq bolghan idi. U buni eslep, mundaq dédi: “Shu waqitta xushal bolup, bökümni asman'gha atqinim hélimu yadimda. Qérindash qazaq xelqi orusning tömür tirniqidin qutuldi, emdi nöwet Uyghurghimu keldi. Emdi bularmu qarap turmaydu, dep xushal bolghan idim. Mana bügünki künde qazaq xelqi musteqilliqining 25 yilliqini toylidi. Bizmu musteqilliqning némilikini körüp, közimiz piship qaldi. Lékin musteqilliq Uyghurlargha nésip bolmighachqa, uning azabimu bizni qiynap kéliwatidu.”

A. Qutluqof musteqilliqning her bir xelqqe, her bir insan'gha su, hawa we nandek zörür ikenlikini, Uyghurlarningmu öz wetinige ige bolush arzusining barliqini, wetendin ayrilishning qanchilik müshkül ikenlikini éytip, yene mundaq dédi: “Men ana wetendin ayrilip ketken'ge yérim esirdin éship ketsimu, shu wetenning azadliqining ghémini qilip, shuning koyida yürüwatimen. Adem dégen ata-anidin ayrilsa, bir nechche kün yighlaydiken, wetendin ayrilsa, bir ömür yighlap qalidiken. Qazaq, özbék, qirghiz, tajik, türkmen xelqliri azad bolup, bir Uyghur qéliwatimiz.”

A. Qutluqof shundaqla Uyghurlarning uzun tarixqa we bay medeniyetke ige ikenlikini delillesh meqsitide yazghuchilarning oghuzxan, idiqut xanliqi, amannisaxan, iparxan, nuzugum we bashqilar heqqide romanlar, dastanlar, dramilar yéziwatqanliqini, Uyghur edebiyatida musteqilliq mawzusining üzülüp qalmighanliqini, qazaqistandiki musteqilliqning sharapitidin erkin ijad qilish imkaniyitige ige boluwatqanliqini otturigha qoydi.

Almata wilayitining yarkent shehiride istiqamet qiliwatqan sha'ir nurexmet exmetof Uyghurlarning esirler boyi qérindashliq sézimliri shekillinip mustehkemlen'gen qazaq xelqi bilen inaq yashap kéliwatqanliqini, bu yili qazaq xelqi atap ötken musteqilliqning 25 yilliqining Uyghurlar üchünmu chong bayram bolup hésablinidighanliqini ilgiri sürüp, mundaq dédi: “Qazaq xelqining musteqilliqini melum derijide bizning musteqilliq dep chüshen'ginimiz heqiqetke yéqin. Néme üchün? mesilen, qazaqistan jumhuriyitide biz üchün hemme shara'itlar yaritilghan, dések xatalashmaymiz. Wetenning sirtidiki sha'ir-yazghuchilirimizning zor köpchiliki mushu qazaqistan diyarida yashap, ijad etmekte. Ularning her yili onlighan yéngi eserliri chiqip, kitabxanlar bilen yüz körüshüwatidu. Shundaq shara'itta biz shulardin orunluq paydiliniwatimizmu dégen so'al etrapida oylinishimiz kérek. Mesilen, qazaqistanda ana tilida atmishtin oshuq taza we arilash mekteplirimiz bar. Biraq ularda oquwatqan balilarning sani yil sanap aziyiwatidu. Démek biz yaritiliwatqan shara'ittin toluq paydilanmaywatimiz. Özimizge, millitimizge bolghan jawabkarliq bezide halsirighan peytlermu uchrishidu.”

N. Exmetof hazirqi künde yashlarning öz ana tilida sözlimeslik, ejdadlarning örp-adet, resim-qa'idilirige warisliq qilishining köngüldikidek bolmaywatqan peytlerningmu barliqini, buning üchün eyibni millet özidin izdesh lazimliqini bildürdi. U musteqilliqning qazaqistandiki her bir Uyghur üchün menisi chongqur chüshenche ikenlikini, qazaqistan tereqqiyatigha qoshqan ülüshning Uyghur millitining kélechiki üchün qoshqan töhpe bolup hésablinidighanliqini körsetti.

Abay namidiki qazaq milliy pédagogika uniwérsitétining oqutquchisi, edebiyatshunas alime gülnare awutowaning qarishiche, sowét dewridimu Uyghur yazghuchiliri sowét edebiyatidiki en'eniwi mawzulargha muraji'et qilish bilen bir qatarda tarixiy weten, uning azadliqi, musteqilliqi mawzusi héchqachan kün tertipidin chüshmigen. Bu mawzuni chongqur we her tereplime yorutqan ziya semedi, hézmet abdullin, dolqun yasin, mexmut abduraxmanof oxshash yazghuchilar sépi hazir nahayiti azlap ketken bolup, bügünki yazghuchilarning yézish uslubini, talantini ular bilen sélishturush mumkin emes. Shundaqtimu hazirqi künde bu chüshenchiler qazaqistanliq Uyghur yazghuchiliri üchün chong ehmiyetke ige ghayilerning biri bolup qalmaqta. Her qandaq xelq özining hayatini, ewladlirining kélechikini uningsiz tesewwur qilalmighachqa, ular shu xelqqe ten edebiyatta da'im öz eksini tapmaqta.

G. Awutowa ötken esirning bashliridi yashighan nezerghoja abdusémetof, abdulhey muhemmediy oxshash talantliq ediblerning ijadiyitide bu mawzuning chongqur iz tartip ülgürgenlikini hem buning sewebini chüshendürüp, mundaq dédi: “Bu yerde 19-esirning ikkinchi yérimida Uyghurlarning tarixiy wetinide, yeni sherqiy türkistanda yüz bergen milliy azadliq heriketlerning hem shularning arqisida meydan'gha kelgen Uyghur döletlirining tesiri bolghanliqinimu estin chiqarmasliq kérek. 20-Esirning 20-30-yilliri ijad qilghan nur israyilof, turdi hesen, hézim iskenderof oxshash köpligen ediblirimizmu idé'ologiyilik cheklimilirige qarimay, bu mawzugha muraji'et qilip turdi. Shu esirning ikkinchi yérimidin kéyin, yeni bolupmu 50-60-yilliri tarixiy wetinimizdin bir türküm talantliq yazghuchilarning qazaqistan diyarigha köchüp chiqishi bilen tarixiy weten, musteqilliq mawzusi yazghuchilarni, kitabxanlarni eng köp qiziqturidighan mawzugha aylandi dések xatalashmaymen. Ötken esirning 90-yilliridin, yeni qérindash qazaq, qirghiz, özbék xelqlirining musteqil memliketlirige ige bolushidin tartip yazghuchilirimizningmu bu mawzugha bolghan diqqiti yenimu ashti we u Uyghur edebiyatida yéngi mezmunda, yéngi yönilishte teswirlinishke bashlidi. Hazir ular arisida bu mawzugha muraji'et qilmighan kishini tépish tes bolsa kérek. Shunga edebiyatimizdiki bu mawzu tetqiqatchilarningmu neziridin chette qalmaydu, dep oylaymen.”

G. Awutowaning tekitlishiche, bügünki qazaqistanliq Uyghur yazghuchiliri ijadida ana tilini, milliy örp-adetlerni saqlash hem terghib qilish, Uyghurlarning ötmüshini, tarixiy shexslerning obrazlirini yaritish hem ularni yashlargha ülge qilip körsitish we bashqimu milliylik boyaqliri köprek orunni igilimekte. U shundaqla yétilip chiqiwatqan yash yazghuchilar ijadidimu bolupmu musteqilliq, azadliq, weten mawzulirining alahide orun igileydighanliqini otturigha qoydi.

G. Awutowaning éytishiche, musteqilliq, wetenperwerlik mawzusi qazaq edebiyatidimu bash mawzularning birige aylinip, bu jehette köpligen eserler meydan'gha keldi. Qazaq yazghuchiliri musteqilliqtin kéyin bolupmu ilgiri, yeni sowét dewride qol yetküzelmigen meqset-muddi'alarning biri, qazaq döletchiliki tarixini, qazaq xelqining milliy azadliq herikitini heqqaniy yorutush hem uning qehriman obrazlirini yaritish yönilishliridimu chong utuqlargha yetti. Bu, elwette, Uyghur edebiyatighimu öz tesirini yetküzdi. Qazaq we Uyghur edebiyati otturisidiki öz-ara baghlinishlar, ularning mawzu hem uslub jehettin oxshashliqi heqqide kéyinki waqitlarda neshr qilin'ghan m. Ewézof namidiki edebiyat we sen'et instituti xadimlirining tetqiqatliri guwahliq qilidu.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.