Uyghur edebiyat tarixidiki qara daghlar: qizil réjim astidiki qizil edebiyat (2)

Ixtiyariy muxbirimiz qutlan
2013.04.30
qizil-edibiyat-mao-zedong-305.png Kommunistik réjim astidiki qizil xitayda maw zédongni ilahlashturup ishlen'gen marka
Public Domain (Wikipedia)

Uyghur hazirqi zaman edebiyati özining 1950 - yillardin kéyinki tereqqiyat musapiside gerche xéli zor kölemdiki nadir eserlerni yaratqan, milliy yazghuchi - sha'irlar qoshunini barliqqa keltürgen bolsimu, lékin kommunistik qizil réjimning bésimi tüpeyli siyasiy teshwiqatlarning wastisi bolushtek ré'alliqtinmu xaliy bolalmidi.

Bu jeryanda bir türküm milliy wijdan'gha we bedi'iy ijadiyettiki burch tuyghusigha ige yazghuchi - sha'irlar özlirining eng zor imkaniyiti da'iriside siyasiy teshwiqatlarning jarchisi bolushtin saqlandi yaki qelemdin chékinish yoli bilen öz iradisini saqlidi. Emma yene bir türküm yazghuchi - sha'irlar dewr shamallirigha ussul oynap qizil réjimning sadiq küychiliridin bolup qaldi.

Bügünki künde Uyghur edebiyatining qizil réjim astidiki qizil yüzige qandaq baha bérish kérek? bu murekkep qismetlerge tolghan hazirqi zaman Uyghur edebiyat tarixida saqlan'ghili bolmaydighan xata tiyatérmu yaki alahide tarixiy shara'itning mehsulimu?

Uyghur hazirqi zaman prozichiliqigha asas salghan zunun qadirdek dangliq yazghuchilarmu özining eng zor imkaniyiti ichide insanni we uning heqiqiy hés - tuyghulirini yézishqa, eserliride ré'alizimliq ijadiyet rohini ipade qilishqa tirishqan bolsimu, lékin siyasettin xaliy halda erkin bedi'iy ijadiyet élip bérish mumkinchilikige érishelmidi.

1945 - Yili yazda jenubqa chüshken milliy armiye bilen aqsuni azad qilish urushlirigha qatnashqan, kéyin ilidiki azad rayon'gha ötüp taki 1949 - yilining axirigha qeder musteqil hakimiyetning erkin hawasidin nepes alghan meshhur sha'ir nimshéhitning qizil tüzüm astidiki bedi'iy ijadiyet témisidimu roshen özgirishler boldi. Uning 1946 - yili ilida yazghan “Aldida” namliq shé'irida muqeddes dep bilgen weten tupriqi we uninggha bolghan cheksiz söygüsi shimali altay taghliridin jenubi qaraqurumghiche, sherqi ara yultuzdin gherbiy pamirghiche bolghan Uyghur éli chégrisi bilen cheklen'gen bolsa, 1950 - yillarning axirida yazghan “Yürek sözi” namliq shé'irida uning weten uqumida özgirish bolup, teywenni öz ichige alghan pütkül xitay térritoriyisi “Ana weten” süpitide medhiyilendi.

Yashliqida ilidiki milliy inqilabni körgen we uning waqitliq méwisini tétighan, 1950 - yillarda “Tügimes naxsha” qatarliq bir yürüsh shé'irliri bilen tonulghan sha'ir téyipjan éliyopmu 1962 - yili “Weten heqqide ghezel” namliq shé'iri bilen qizil réjimning küychisi süpitide siyasiy chaqiriqlirigha awaz qoshti. Ili, chöchek wilayetliride yüzminglighan Uyghur we qazaq xelqi xitay hakimiyitining basturush we milliy assimilyatsiye siyasitidin qéchip sowétler ittipaqining orta asiya jumhuriyetlirige ötüp ketken bir shara'itta sha'ir téyipjan mezkur shé'irida “Jungxu'a éli” ni “Wetinim”, “Xitay kompartiyisi” ni “Qibligahim” dep medhiyiler yaghdurdi. Shu yillarda xitay da'iriliri teripidin “Yerlik milletchi” dégen nam bilen teqiplen'gen we tarimgha sürgün qilin'ghan meshhur edib ziya semedi amalsizliq ichide qazaqistan'gha chiqip ketkende téyipjan éliyop “Tarim” zhurnilida ziya semedige qarshi “Ziya, edebiyat - sen'et béghimizda ösken shum buya” namliq siyasiy maqalisini élan qildi.

Téximu échinarliqi shuki, sha'ir téyipjan éliyop alemdin ötüp 21 yil ötkende, yeni “5 - Iyul” qirghinchiliqi yüz bérip, Uyghurlar bilen xitaylarning munasiwiti millet gewdisi boyiche yirikleshken bir shara'itta, xitay hökümiti 2010 - yili dékabirda ürümchidiki xelq sariyida “Téyipjan éliyop tughulghanliqining 80 - yilliqini xatirilesh” pa'aliyiti ötküzgen. Mezkur pa'aliyette Uyghur aptonom rayonining kompartiye sékrétari jang chünshen téyipjan éliyopning “Weten heqqide ghezel” namliq shé'irdin bir kuplétni shexsen özi oqup, uning milliy bölgünchilikke qarshi “Jungxu'a wetini” ge bolghan söygü - muhebbitige yuqiri baha bergen.

Muhajirettiki Uyghur yazghuchiliridin gholam osman zulpiqar sen'etkarlarning ijadiyet rohi bilen milliy wijdani otturisidiki mes'uliyiti heqqide pikir bayan qilip öz qarashlirini bildürdi.

Türkiye égey uniwérsitétining proféssori, doktor alimjan inayet Uyghur edebiyatida 1960 - we 1970 - yillarda meydan'gha kelgen sha'ir téyipjan éliyopning “Weten heqqide ghezel” qatarliq shé'irliri heqqide toxtaldi.

1980 - Yillarda qeshqer pédagogika inistitutida edebiyat kespi boyiche oqughan, bir mezgil ürümchidiki aliy bilim yurtlirida Uyghur edebiyati kespi boyiche oqutquchiliq qilghan abdushükür memet ependimu ziyaritimizni qobul qilip bu témida pikir bayan qildi.

Axirida alimjan inayet Uyghur edebiyatining 1960 - we 1970 - yillardiki qizil sehipisige baha bérishte shu mezgillerdiki alahide tarixiy shara'itnimu oyliship körüsh lazimliqini, bolupmu téyipjan éliyop qatarliq bir türküm sha'irlarning Uyghur tili we shé'iriyitining ipadilesh imkaniyetlirige qoshqan hessisige köz yumghili bolmaydighanliqini tekitlep ötti.

Tepsilatini awaz ulinishtin anglighaysiz.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.