Сәнәт аилисидики икки әвлад сәнәткар ечинишлиқ қисмәткә йолуққан

Хитай ичи вә чәтәлләрдики уйғурлар қоллинидиған иҗтимаий алақә васитилиридә тарқалған учурларға қариғанда, уйғур аптоном районлуқ опера өмикиниң пешқәдәм артиси, йүсүп сали мушу айниң 28-күни үрүмчидә дохтурханида қутқузуш үнүм бәрмәй 79 йешида қаза қилған.

У уйғур опера өмики қурулғандин кейинки уйғур тиятир сәнити тарихида сәһнидә әң бурун образ яратқан төһпикарларниң бири иди. Мәрһум 1940-йиллири қәшқәр шәһириниң пахта базири дегән мәһәллидә туғулуп чоң болған, балилиқ дәврдин тартип сәнәт иштияқи күчлүк болғач 1958-йили хитайниң мәркизи тиятир институтиниң актйорлуқ кәспигә талланған. Тунҗи әвлад кәспий тиятир артистлири қатарида оқуш пүттүргән йүсүп салиниң кәспий һаяти уйғур аптоном районлуқ опера өмикидә өткән иди. У пенсийәгә чиққандин кейинму нурғун телевизийә филими вә итотларда рол елип, өзиниң яратқан хаслиққа игә юмуристик образи, характери билән уйғурларниң мәниви һаятиға күлгә ата қилип өткән.

Өткән әсирниң 80-йиллиридин 90-йилларғичә болған уйғур тиятирчилиқи бир мәһәл гүлләнгән пәйтлиридә, тиятир артиси болуп хизмәт қилған йүсүп сали сәһнидики рошән хусусийәт вә өзгичә характергә игә образи билән опера өмәк тәйярлап хәлққә сунған драма әсәрлириниң мувәппәқийәт қазинишида тегишлик төһпә қошқан сәнәткар.

У өзигә берилгән һәр қандақ ролни яхши, яман, чоң яки кичик демәй вайиға йәткүзүп ойнап, болупму сәлбий ролларниму қайил болғудәк җанлиқ образ яритип, хәлқниң қизғин алқишиға еришкән, кәсипкә болған мәсулийәтчанлиқи вә кичик пеиллиқи билән яш артисларға үлгә болуп кәлгән. Асасий қатламларда йеза-қишлақларда һәрқандақ җайини, етиз-қирларниму сәһнигә айландуруп, универсал сәнәт шәкли арқилиқ деһқан-чарвичиларниң сәнәткә болған күчлүк тәшналиқини қандуруп, илһам берип өткән. Йүсүп сали орундашқа әплик, қурулмиси ихчам, вәқәлики қизиқарлиқ, амма яқтуридиған сәнәт түри-итотлардиму нурғун рол алған болуп, униң адәм қарисила күлкисини қистайдиған юмурлуқ образи билән ойниған итот-күлдүргә пластинкилирини, яш-қери һәммәйлән иштияқ вә шадлиқ иликидә көрүп кәлмәктә.

У сәһнә һаятида илгири-кейин болуп “ғунчәм”, “ғериб-сәнәм”, “пәрһат-шерин” қатарлиқ драма, операларда, “нәсирдин әпәнди”, “сирлиқ карван>, “йетим қизниң муһәббити” қатарлиқ киноларда рол алған.

Әл сөйгән бу сәнәткарниң ағриқ сәвәблик дохтурханида қутқузуш үнүм бәрмәй аләмдин өткәнлики ейтиливатқан болсиму, вәһаләнки инкаслардин һаяти бойи сәнәткә өзини уруп, хәлқни күлдүрүп өткән бу җапакәш сәнәткарниң икки пәрзәнтниң лагерға елип кетилип ахирқи өмриниң хатирҗәмсизлик, ялғузлуқ вә қайғу һәсрәттә өткәнлики мәлум болмақта.

Мәрһум йүсүп салиниң балилиқ чеғидинла биллә ойнап чоң болған қәдинас дости, шиветсийәдики уйғур зиялийси абдурешит һаҗи керими “йүсүп сали аҗайип кәмтәр, кичик пеил, меһирлик һәқиқий инсан иди” дәйду.

Униң билдүрүшигә қариғанда, әл сөйгән күлдүргә артиси йүсүп салиниң өмриниң ахири интайин ечинишлиқ өткән, йүсүп салиниң арзулуқ қизи пәрихә бултур 5-айда түркийәдин үрүмчигә қайтқанда лагерға елип кетилип, сәвәбсизла 5 йил кесилгән. Шу әнсизликтә йүрәк кесилигә гириптар болған йүсүп сали, тәшвиш вә еғир азаблар ичидә көз юмған болуши мумкин икән.

Абдурешит һаҗи кериминиң баян қилишичә әдәбият-сәнәтниң ролини һечнемә басалмайдиғанлиқини өзиниң әмәлий кәспий һаятида чоңқур тонуш йәткән йүсүп сали, кичикидинла нахша ейтишқа иштияқ бағлиған арзулуқ қизи пәрихәниң талантини вақтида байқап, пәрихәниму сәнәт саһәсидә ярамлиқ артис қилип тәрбийәләшкә тиришқан вә йүсүп сали пәрихәниңму сәнәт саһәсидә өзиниң изини бесип әйни вақитта нахша чолпанлири қатаридин орун алғанлиқидин толиму пәхирләнгән икән.

Пәрихә йүсүп уйғур аптоном районлуқ сәнәт институтини пүттүргәндин кейин опера өмикиниң нахшичиси болуп бир мәзгил хизмәт қилған. Йеқинқи йилларда хитай һөкүмитиниң уйғур әдәбият-сәнәт саһәсини тәртипкә селиш баһанисидә елип барған бир қатар бесим сиясәтлири сәвәблик пәрихә кәспини ташлап, йеқинқи йилларда түркийәгә көчмән болған икән. Биз түркийәдә пәрихәниң әһвалини билидиған кишиләрдин тәпсилий әһвал игиләшкә тириштуқ
Илгири истанбулдики зәйтунбурну районида униң билән қошна олтурғанлиқини билдүргән бир уйғур, гәрчә пәрихәни йеқиндин тонумисиму әмма униң түркийәдә һиҗаблинип, исламий йосунда яшап кәлгәнликини баян қилди вә униң 2017-йили 5-айда вәтинигә қайтқанда хитай сақчилири уни үрүмчи айродромида тутуп, 5 йил кесипту дегәндәк хәвәрләрни аңлиғанлиқини, униң йолдишиниң шундин буян кәм учрайдиған болуп қалғанлиқини, кишиләрдин униң даим әнқәрәгә берип түркийә һөкүмитигә аяли пәрихәни қутулдуруш йолида әрз сунуп йүрүватқанлиқини аңлап турғанлиқини билдүрди.

Өзини пәрихә йүсүпниң бир туғқини дәп тонуштурған түркийәдики бирәйлән кимлики вә авазини аңлатмаслиқ шәрти билән учур берип, өзиниң пәрихәгә үрүмчигә меңиш алдида қайтмаслиқни нәсиһәт қилған болсиму, пәрихәниң “башқа һечқандақ сиясий паалийәткә қатнашмисам маңа немә гунаһ артилатти, ағриқ ата-анамдин хәвәр елиш һәққим барду, үрүмчигә берипла учур қилимән” дәп ишәнчлик һалда үрүмчигә қайтқан пети ғайиб болғанлиқини билдүрди.

Пәрихә йүсүп үрүмчигә қайтқан шу мәзгил йәни бултур 5-ай хитай һөкүмитиниң түркийә, мисир, әрәбистан қатарлиқ мусулман әлләрдин қайтқан уйғурларни нуқтилиқ тәқибгә елип, һечқандақ гунаһи болмисиму лагерларға қамаққа солаватқан бир җиддий мәзгил иди.

Пәрихәниң туғқининиң радиомизға әвәткән язма учурида дейишичә, балилириниң туюқсиз тутқун қилиниши сәвәблик мәрһум йүсүп салиниң ахирқи өмри ялғузлуқ вә хатирҗәмсизлик, ғәм қайғуға өткән. Түркийәдә яшаватқан пәрихә, 2017-йили 5-айда униң һалидин хәвәр елиш үчүн истанбулдин үрүмчигә қайтқан болсиму, һалбуки у үрүмчи айродромидила даириләр тәрипидин тутуп кетилип дадиси биләнму көрүштүрүлмигән икән.

Уйғур сәнәт саһәсидин абдуреһим һейт, аблаҗан авут қатарлиқ уйғур чолпанларниң тутулғанлиқи ашкарилиниватқан, хәлқара җәмийәттә хитайниң милйонлиған уйғурларни қанунсиз һалда лагерларға вә қамаққа еливатқанлиқи күчлүк тәнқид қилиниватқан бир мәзгилдә, әл сөйгән бир сәнәткар йүсүп сали аилисидики бу икки әвлад сәнәткарниң паҗиәси, муһаҗирәттә яшаватқан уйғурларни чоңқур ечиндурған йәнә бир қайғулуқ хәвәр болмақта.

Чәтәл билән уйғур елиниң учур алқиси қаттиқ чәкләнгән бүгүнки вәзийәттә, уйғур елидин йүсүп сали аилиси һәққидә учур елиш мумкин болмиған бир шараитта техиму сирлиқ йери, уйғур елидин тарқитилидиған һөкүмәт вә яки аммиви учур васитилиридә, уйғур сәнәт саһәсидики йүсүп сали вә пәрихә йүсүп тоғрулуқ илгирики учурларниңму пүтүнләй өчүрүлгәнлики мәлум.