Xitay analizchiliri “Shinjang” atalghusi we xitay kompartiyesining Uyghur siyasiti heqqide pikir bayan qildi
2018.11.05
Nöwette béyjingda yashawatqan yazghuchi wang lishyung ependi xitaydiki tibet we Uyghurlar heqqide yazghan bir yürüsh yazmiliri bilen tonulghan xitay yazghuchisidur. U yene xitay hökümiti teripidin üzlüksiz sezgür shexsler tizimlikige kirgüzülgen xitay kishidur. Uning 2007-yili Uyghurlar heqqide yézilghan “Méning gherbiy diyarim, séning sherqiy türkistaning” namliq kitabi xitay hökümiti teripidin cheklen'gen kitablar tizimlikige kirgüzülgen bolup, uning bu esiri eyni dewrde Uyghur ziyaliyliri arisida diqqet qozghighan idi.
Wang lishyung ependi yéqinda “Erkin asiya radi'osi” ning xitayche torida “Shinjangni bilish üchün awwal kishilerning könglini utush kérek” namliq obzorini élan qildi. Uning bu yazmisi xitay ziyaliyliri arisida xitay teshwiqatidiki “Shinjang” atalghusi we xitay hökümitining nöwette Uyghurlar üstidin yürgüzüwatqan basturush siyasiti heqqidiki yene bir qétimliq munazirige seweb boldi.
Yazghuchi wang lishyung öz yazmisida xitay hökümiti teripidin Uyghurlargha mejburiy téngilghan “Shinjang” atalghusi we xitay hökümitining Uyghur diyarida nöwette yürgüzüwatqan qattiq basturushlirining yaman aqiwiti heqqide agahlandurush bergen. U yazmisida xitay hökümitining Uyghurlargha qaratqan siyasitide eger muqimliqni saqlaymen dése bu yerdiki yerlik xelqning rayigha béqishning muhimliqini eskertken.
Wang lishyung ependi yazmisining bash qismidila Uyghurlarning xitaylar teripidin bérilgen “Shinjang” dégen namni ishlitishni xalimaydighanliqi heqqide toxtalghan. U mundaq dep yazghan: “Men her qétim Uyghurlar bilen yüzleshkinimde ‛shinjang‚ dégen sözni tilgha élishta yaki yazmilirimda bu ikki xetni yézishta téngirqaymen. Chünki xitay zéminining altidin birini igileydighan bu tupraqta yashawatqan 20 milyondin artuq xelq ‛shinjang‚ dégen bu namni her waqit tilgha élip turidu. Ésimde qélishiche, étnik türkümler heqqide échilghan bir qétimliq ilmiy muhakime yighinida bir Uyghur wekil eger kimde-kim ‛shinjang‚ dégen atalghuni ishletse, özining bu muhakimige qatnashmaydighanliqini élan qilghan idi.”
Yazghuchi wang lishyung ependining qarishiche, “Shinjang” atalghusi xet menisidin alghanda “Yéngi chégra rayon” menisini ipadileydiken, bu atalghu emeliyette bu zéminning tarixta bésiwélin'ghan bir tupraq ikenlikidek heqiqetni algha süridiken. Uyghurlar bu tupraqta esirler boyi yashap kelgenliki üchün, peqet mustemlikichilerla “Yéngi chégra rayon” dégen menini béridighan “Shinjang” atalghusini qollinishqa layiq iken. Shu sewebtin bu zémining igisi bolghan Uyghurlar bu atalghuni qobul qilmaydiken.
Ilgiri xitayda kishilik hoquq adwokatliqini qilghan, nöwette amérikining nyu-york shehiride turuwatqan adwokat téng byaw ependimu yazghuchi wang lishyungning yazmisida otturigha qoyulghan “Shinjang” atalghusining bügünki künde xitay hökümiti üchünla sezgür siyasiy téma bolup qalmastin, belki yene Uyghurlar üchünmu qobul qilghili bolmaydighan haqaretlik nam ikenlikini bildürdi:
“Shinjang atalghusi heqiqeten mustemlike mesini ipadileydu. Shunga Uyghurlar bu namni yaqturmaydu. Emma xitay hökümiti teshwiqatida Uyghurlar özliri atashni xalaydighan ‛sherqiy türkistan‚ dégen atalghuni qorqunchluq bir atalghugha aylandurup qoydi. Xitay teshwiqatida sherqiy türkistan atalghusigha ‛térrorluq we bölgünchilik‚ dégendek süpetler bérildi, bu atalghuni ishletkenler jazalandi. Shunga xitaydiki nurghunlighan tetqiqatchilar ‛sherqiy türkistan‚ dégen bu namni ishlitishtin qorqidu. Lékin méningche erkin döletlerde yashawatqan kishiler elwette Uyghurlar özi arzu qilidighan we yaqturidighan ‛sherqiy türkistan‚ atalghusini ishlitishke adetlinishimiz kérek. Hazir bu atalghuni ishlitish heqqidiki munazirilermu küchiyiwatidu. Méningche, tetqiqatchilar, bolupmu xitay ziyaliyliri Uyghurlarning hés-tuyghusigha hörmet qilishimiz kérek we Uyghurlar özi toghra dep xalighan atalghuni qollinishimiz kérek dep oylaymen.”
Kanadada adwokatliq kespide oquwatqan oqughuchi shawén jang ependimu ziyaritimizni qobul qilip, mundaq dédi: “‛shinjang‚ sözi söz menisidin alghanda heqiqeten ‛yéngidin bésiwélin'ghan zémin‚ menisini bildüridu. Guguldin tekshürüshtin qarighanda, bu atalghu ching sulalisining axirqi mezgilide qoyulghan nam. Bu atalghuning menisi heqiqetenmu mustemlike zémin menisini ipadileydu, shunga Uyghurlarning bu namni yaqturmasliqi muqerrer.”
Wang lishyung ependi yazmisida yene xitay hökümitini Uyghurlargha qaratqan siyasitide yerlik xelqning rayigha béqishi kéreklikini tekitlep mundaq dep yazidu: “Emeliyette bu yerdiki mesile ‛shinjang‚ atalghusini qollinish yaki qollanmasliq mesilisi emes. Uyghurlar bu zéminning xitay döliti teripidin bésiwélin'ghan zémin ikenlikini ispatlashqa tiriship keldi. Xitay hökümitimu ‛shinjang‚ dégen bu atalghuning ‛kona zéminni qayturuwélish‚ dégen menini béridighanliqini yillarche teshwiq qilip keldi. Hökümet bu teshwiqati üchün nurghun meblegh we zéhnini serp qilmaqta. Emma hökümet shunche köp meblegh we tetqiqatchi teshkillep bu zéminning ezeldin junggoning bir qismi ikenlikini ispatlashqa urunup kelgen bolsimu, lékin Uyghurlarni qayil qilalmidi. Téximu éniqi Uyghurlarning quluplan'ghan qelbini achalmidi. Tarix bizge shuni körsettiki, mustemlike qilin'ghan zéminda bir ömür yashighan mustemlikichiler mustemlike qilin'ghuchi yerlik xelqning qelbini qandaqmu chüshensun!. . .”
Téng biyaw ependi xitay hökümitining shinjang mesiliside her waqit sezgür pozitsiyede turidighanliqini tekitlidi. U xitay kommunist hökümitining bu zémindin ayrilip qélish endishisining ularning Uyghur siyasitide barghanséri esebiyliship kétishige seweb bolghan asasliq amil ikenlikini bildürdi.
Téng biyaw mundaq dédi: “Xitay hökümiti üchün éytqanda, “Shinjang‚ atalghusi we ‛shinjang mesilisi‚ sezgür siyasiy téma. Chünki xitay kommunist hökümiti üchün éytqanda xitay zéminining altidin bir qismini igileydighan bu zémindin ayrilip qélish endishisi her waqit mewjut. Shunga xitay kommunist hökümiti héch waqit bu zéminning erkin tereqqiyat pursitige érishishige yol qoymay keldi. Xitay hökümiti namda bu jaygha aptonomiyelik hoquq bérilgenlikini teshwiq qilsimu, emma héchqachan bu yerdiki xelq heqiqiy aptonomiyege érishelmidi. Atalmish aptonomiye hoquqi xitay kompartiyesining yalghanchiliqidin bashqa nerse emes, xalas!”
U yene mundaq dédi: “Xitay kommunist hökümiti hakimiyet béshigha chiqqandin buyan ‛shinjang‚ dep atalghan bu zéminda bu yerde yashighuchi yerlik xelqlerni eng eqelliy kishilik hoquqlardin mehrum qilip keldi. Bu yerdiki yerlik xelqning siyasiy hoquqi bilen diniy étiqad erkinlikini tartiwaldi. Bolupmu yéqinqi ikki yildin buyan ehwal téximu yamanlashti. Hetta bir milyondin artuq kishi lagérlargha qamilishtek bir weziyet shekillendi. Wang lishyung ependi maqaliside hökümet shinjangni bashqurushta yerlik xelqning könglini utushi lazimliqini tilgha eptu. Bu elwette toghra pikir. Emma xitay kommunist hökümiti bu yerdiki xelqqe bundaq bir purset bermeydu. Chünki 1949-yili xitay kompartiyesi bu yerni idare qilishqa bashlighandin buyan bu tupraqtin ayrilip qélish endishisi bilen bu yerdiki xelqlerge qarita qanliq basturushni dawamlashturup kelmekte. Shu sewebtin bu yerdiki ziddiyet barghanche ötkürleshti. Mana mushundaq ehwalda bu yerdiki Uyghur we qazaq qatarliq yerlik xelqlerning xitay kommunist hökümitige bolghan ümidi tamamen üzüldi. Ularning musteqilliq arzusi kücheydi. Shunga méning qarishimche, emdiki birdin-bir amal aldi bilen kompartiye hakimiyitini aghdurup tashlash, xitaydiki herqaysi milletlerning öz teqdirini özi belgilesh hoquqini ishqa ashurushtur.”