Ay yultuzluq kökbayraq we Uyghur chédirining turan qurultiyidiki hékayisi (3)

Ixtiyariy muxbirimiz ekrem
2016.08.18
turan-majar-wengiriye-qurultay-011.jpg 6-Nöwetlik turan qurultiyida ay yultuzluq kökbayraqni égiz kötürgen chewendaz pütün meydanni ikki qétim pirqirap chiqqan hemde qurultay sehnisining 1-bayriqi bolup tiklen'gendin sirt, yene üch ammiwi orun'gha qadilip, kishilerning alahide diqqet-étibarini tartqan. 2016-Yili 12-awghust, budapésht wén'giriye.
RFA/Ekrem

Ay yultuzluq kökbayraq 6-nöwetlik turan qurultiyi sehnisining 1-bayriqi bolup tiklen'gendin sirt, yene üch ammiwi orun'gha qadilip, kishilerning alahide diqqet-étibarigha ulashti.

8-Ayning 12-14-künliri wén'giriyede ötküzülgen 6-nöwetlik turan qurultiyida d u q rehberliridin ümid agahi, dolqun eysa hemde qazaqistan, en'gliye, gollandiye, shiwétsiye elliridin kelgen Uyghurlar bu yerdiki qandash milletler teripidin zor hörmet we izzet bilen qarshi élindi. Uyghurlar mesilisimu kökbayraq arqiliq we oxshash bolmighan sorunlarda Uyghurlarning teshwiqatini qilish usuli bilen keng tonutuldi.

Emma 5-nöwetlik turan qurultiyidin ilgiriki weziyet bashqiche idi. 2014-Yili 24-may küni wén'giriye paytexti budapéshtta 16 dölettin kelgen 35 neper Uyghurlar saqchilar teripidin “Térror gumandari” atilip nazaret astigha élin'ghan, yighinni teshkilligen d u q mu'awin re'isi ümid agahi ependi wén'giriye bixeterlik küchliri teripidin “Térrorchi” gumani bilen tutqun qilinip, 16 sa'et solap qoyulghan hemde bir yilghiche wén'giriyege qedem basmasliq sherti bilen chégrasidin chiqiriwétilgen idi.

Wén'giriye xelqi teripidin turan qurultiyi bashlan'ghan 2006-yilidin buyan qizghin qarshi élishlargha ériship kelgen Uyghurlar, néme sewebtin tosattin tutqun qilishlargha uchraydu?

Wén'giriye parlaméntidiki bir millet wekili weqe yüz bérip bir qanche aydin kéyin, ümid agahigha ishning arqa yüzini ashkarilaydu. Ümid agahining éytishiche, bu kishi uninggha mundaq melumat béridu: “2014-Yilining bashlirida, Uyghur aptonom rayonining hazirqi re'isi shöhret zakir bashchiliqidiki bir wekiller ömiki wén'giriyede ziyarette bolidu. 3 Neper Uyghur we köpligen xitaylardin teshkil tapqan bu wekiller ömiki ziyariti esnasida dunya Uyghur qurultiyi bolsa bir térrorchi teshkilat. Bu teshkilatning xadimliri Uyghurlargha wekil bolalmaydu. Uyghurlarning heqiqiy wekilliri biz. Uyghurlar shinjang Uyghur aptonom rayonida yashaydu. Chet'ellerdiki bir qisim milliy bölgünchiler özlirini Uyghurlarning wekili atiwéliship, junggogha qarshi siyasiy suyiqestlerde bolmaqta. Uyghur xelqini térrorchiliq heriketlirige küshkürtüp, Uyghur-xenzu milletlirining ittipaqliqini buzmaqta, xenzularni öltürüp, döletni parchilash gherizide bolmaqta. Turan we honlar qurultiyining bu milliy bölgünchilerge quchaq échishi we ularni siyasiy sehniler bilen teminlishi, junggo-wén'giriye munasiwetlirige éghir ziyan élip kélidu” deydu hemde wén'giriye hökümitidin chet'eldiki Uyghurlarni turan, hon qurultaylirigha qatnishishtin chekleshni telep qilidu.

Ümid agahining bildürüshiche, bu qétimqi diplomatik suyiqest, xitay hökümitining 2012-yili d u q rehberliri we Uyghurlarni turan qurultiyidin chetleshtürüsh üchün qollan'ghan tedbirliri kargha kelmigendin kéyin qollan'ghan ikkinchi charisi idi.

Ümid agahining bildürüshiche, wén'giriye ichki ishlar ministirliqining yuqiri derijilik bir xadimi, weqe bolup bir qanche aydin kéyin ümid agahigha shularni bildüridu: “2014-Yili 24-may budapéshtta honlar qurultiyi binasida ötküzülmekchi bolghan Uyghur yashlirining yighilishidin aldin xewer tapqan xitay jasusluq organliri, wén'giriyediki xitay elchixanisi arqiliq “Ümid agahi isimlik bir térrorchining bir top térrorchi unsurlarni bashlap budapéshtqa kelgenliki, atilla méhmanxanisigha orunlashqanliqi, ularning wén'giriye dölitining paytextide wehimilik bir térrorluq herikiti peyda qilmaqchi bolghanliqi” heqqide wén'giriye bixeterlik organlirigha jiddiy melumat yollaydu. Netijide, wén'giriye bixeterlik idarisi, saqchi, qoralliq saqchilar derhal heriketke ötüp, atalmish “Térrorchilarning kattiwéshi ümid agahi”ni qolgha alidu we yighin'gha kelgen Uyghurlarni teqib astigha élip, “Atilla méhmanxanisi” ni tepsiliy tekshürüp, péchetlep, Uyghurlarni nazaret astida tutidu.

Mezkur weqe bolup ötkendin kéyin, wén'giriyediki uyghushunaslar, Uyghur mestaniliri, ammiwi teshkilatlar Uyghurlarning teripini tutup, hökümetni eyibleshni izchil dawamlashturidu. Ümid agahi yollighan erzge bina'en, wén'giriye aliy sot mehkimisi sot échip, mezkur délo üstidin 2015-yili axirqi hökümni chiqiridu we wén'giriye bixeterlik küchlirining Uyghurlargha heqsizliq qilghanliqini, ümid agahining térror bilen alaqidar héchqandaq mesilisi yoqluqini, uning pütünley gunahsiz bir insan ikenlikini békitidu. Saqchi terepning bir yilghiche ümid agahining wén'giriyege qedem bésishini cheklesh permanining inawetsiz ikenlikini jakarlaydu.

Sotning hökümi élan qilin'ghandin kéyin, wén'giriye metbu'atlirida “Ümid agahi 1:0 netije bilen utti”, “Ümid agahi térror töhmitidin aqlandi”, “Uyghurlarning gunahsizliqi ispatlandi” dégendek xewer, maqaliler élan qilinidu. Uyghurlar mesilisi wén'giriyede yene bir qétim qiziq téma bolidu.

Ümid agahi 2015-yili wén'giriyege kelgende, köpligen ammiwi teshkilatlarning wekilliri uni qarshi élip, öz hökümetlirining uninggha qilghan heqsizliqliri üchün epu soraydu. Honlar qurultiyi, wén'giriye aqsöngekler jem'iyiti qatarliq chong teshkilatlar Uyghur qérindashliri uchrighan heqsizliqlar seweblik wén'giriye hökümitini dawamliq tenqidlepla qalmay, Uyghurlarning teshwiqatini qanat yayduridu. Turan qurultiyining re'isi andéri'asmu Uyghurlarni qarshi élishni dawamlashturidu.

2014-Yili bolup ötken bu weqe d u q rehberlirining könglini zidiligen bolsimu, bu weqedin kütmigen bir ijabiy netije kélip chiqqan. Ümid agahining bildürüshiche, ilgiriki zamanlargha sélishturghanda wén'giriyede Uyghurlarni bilidighan, Uyghurlargha qiziqidighan, Uyghurlarni baghrigha basidighanlarning sani hessilep köpeygen. Xitayning tosqunluqi eksiche tesir yaritip, wén'giriye tupraqlirida Uyghur mestanilirining sanini zor derijide yükseltken. Bu qétim awghust aylirida ötküzülgen 6-nöwetlik turan qurultiyi bu nuqtini ispatlidi.

D u q rehberliridin ümid agahi, dolqun eysa qatarliq Uyghurlarni majar xelqliri qizghin baghrigha basti. Uyghurche kiyin'gen qiz-oghullarni körgen haman, kishiler “Siler Uyghurmu?” dep sorishatti we “Resimge chüshiwalsaq bolamdu?” dep iltimas qilishatti. D u q teripidin tikilgen Uyghur chédiri, qazaqistandin kelgen Uyghurlar teripidin tikilgen chédirlardin ziyaretchilerning ayighi üzülmeytti. Hetta ruminiye, silowakiye, sérbiye qatarliq ellerdin kelgen saklar, changgolar alayiten Uyghur chédirini izdep tépip “Uyghurlargha salam bergili kelduq, xatire süretke chüshiwalayli” déyishetti. Dunyaning her yéridin kelgen türkler bolsa, tamaqta bille bolushni, nashtiliqta bille bolushni iltimas qilishatti.

Ruminiyede yashaydighan sak nesillik, mélina isimlik bir xanim 13-awghust özining ikki oghlini egeshtürüp, Uyghur chédirigha ziyaretke kelgende “Uyghurlar heqqide 10 yildin buyan anglap we izdinip kéliwatimen. 2014-Yili Uyghurlarning wén'giriye da'iriliri teripidin tutqun qilin'ghanliq weqesini metbu'atlardin anglap, bekmu könglüm yérim bolghan idi. Uyghurlar emdi turan qurultiyigha kelmise kérek, dep oylaptikenmen. Qurultay sehnisige ésilghan kökbayraqni körüp, silerning kelgenlikinglarni bildim we shunchilik söyündüm. Ikki oghlumgha Uyghurlarni körsitish üchün, silerning chédiringlarni izdep tépip keldim. Biz saklar ruminiyede yashaymiz. 2 Milyon'gha yéqin nopusimiz bar. Biz yashawatqan tupraqlar eslide honlar zéminigha tewe idi. 1-Dunya urushidin kéyin ruminiyege bölüp bérilgen. Bizmu hörlük üchün intilimiz. Biraq, bizning derdimizdin silerning derdinglarning bekla éghirliqini bilimiz. Siler hetta özünglarning mewjutluqini saqlap qélish gérdabigha chüshüp qapsiler. Üstünglardiki zulum bek éghirken. Emma ümidsizlenmeslik kérek. Turan qurultiyigha oxshash, hon-türk nesillik milletler haman bir küni bir yaqidin bash chiqirip, bu mustemlikichilikke xatime béridighan künler choqum kélidu. Men büyük turanni xiyal dep qarimaymen. U, yéqin kelgüsidiki ré'alliq” dégenlerni tilgha aldi.

Qisqiche éytqanda, 2016-yili 12-14-awghust künliri wén'giriye paytexti budapéshtta ötküzülgen 6-nöwetlik turan qurultiyi Uyghurlar üchün heqiqetenmu xeyrlik boldi. 2014-Yili yüz bergen u weqening jarahetlirini méhmandost, qan béghigha sadiq majar xelqi we türkiy milletler özlirining mihribanliqliri bilen yuyup tashlidi. Ay yultuzluq kökbayraqning orni, Uyghurlarning türk-hun dunyasidiki ornigha shahit bolghandek, qurultay sehnisining béshigha, seynaning etrapigha, Uyghur chidirlirigha tikilip, bu qétimqi turan qurultiyining Uyghurlargha bolghan tarixi ehmiyitini dunyagha jakarlidi.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.