Uyghur diyarining bügünki edebiyat mesililiri qazaqistan alimliri tetqiqatliridin orun aldi

Muxter ewézof namidiki edebiyat we sen'et institutining bash ilmiy xadimi, proféssor alimjan hemrayéf(ikkinchi ret ongdin birinchi) we filologiye penlirining doktori swétlana ananiyéwa(aldinqi ret soldin üchinchi) xizmetdashliri bilen. 2016-Yili, almata.

Yéqinda almata shehiride “21-Esirdiki dunya edebiyat jeryani” namliq kitab yoruq körgen bolup, uningda Uyghur élidiki edebiyatning rawajlinish alahidilikliri tetqiq qilin'ghan. Mezkur emgek muxter ewézof namidiki edebiyat we sen'et institutining shu mawzudiki ilmiy layihesining netijisi bolup hésablinidu.

Melumki, Uyghur edebiyati uzun tarixqa ige bolup, u öz tarixida bir nechche basquchlarni bésip ötken idi. Hazirqi zamanda, yeni 21-esirde Uyghur edebiyati asasiy jehettin Uyghur élide tereqqiy étiwatqan bolup, sha'ir we yazghuchilar téyipjan éliyéf, abduréhim ötkür, turdi samsaq we bashqimu ismi dunyagha melum bolghan köpligen ediblerning en'enilirini dawam qilghan halda, uning shekil hem mezmun jehettin yenimu rawajlinishigha öz töhpilirini qoshmaqta. Bügünki Uyghur edebiyati hem uning tereqqiyat alahidilikliri qazaqistandiki ilmiy merkezlerningmu tekshürüsh obyéktigha aylanmaqta. Muxter ewézof namidiki edebiyat we sen'et instituti ene shularning biridur.

Institutning analitika we tashqi edebiy alaqiler bölümining bashliqi, filologiye penlirining doktori swétlana ananiyéwaning éytishiche, mezkur kitab institutning ilgiri ishligen ilmiy layihiliri netijilirining dawami bolup, 20-esirning axiri we 21-esirning béshidiki dunya edebiyati boyiche deslepki kitab 2008-yili neshr qilin'ghan bolsa, ikkinchi kitab yéngi chet'eller edebiyatigha béghishlan'ghan bolup, u bélarusiye, gruziye, qirghizistan, litwa, tataristan, özbékistan, shotlandiye, iran we finlandiye bilen bir qatarda Uyghur éliningmu zamaniwi edebiyatini öz ichige alidu.

Swétlana ananiyéwa buningdin ilgiri tetqiqatchilarning qazaqistan Uyghur edebiyatigha muraji'et qilip, shuning netijiside 2003-yili tunji qétim neshr qilin'ghan qazaqistan xelqliri edebiyati heqqide kolléktipliq emgekte 20-esir Uyghur edebiyati boyiche obzor bérilgenlikini ilgiri sürdi. Uning tekitlishiche, qazaqistan xelqi assambléyesining 20 yilliqigha béghishlan'ghan zamaniwi qazaqistan edebiyati toplimighimu Uyghur edebiyati kirgüzülüp, mezkur qisimni alimjan hemrayéf yézip chiqqan idi. Swétlana ananiyéwa 21-esir dunya edebiyatigha béghishlan'ghan kitabtiki Uyghur éli edebiyati qisminimu alimjan hemrayéfning orunlap chiqqanliqini otturigha qoyup, mundaq dédi: “Sho'ar edebiyati institutimiz tarixida deslep qétim tetqiq qiliniwatidu. Uyghur edebiyatigha béghishlan'ghan qisimning artuqchiliqi shuningdiki, uningda alim bu kitabqa kirgen eserlerni hem terjimide, hem eyni nusxisida oquyalaydighan bolghan, yeni bu edebiyat tepsiliy analiz qilin'ghan. A. Hemrayéf bu dewrde Uyghur edebiyatining yéngi basquchining bashlan'ghanliqini körsitip, bolupmu lirikining özige xas alahidiliklirini alahide tekitligen. Lirikiliq eserlerde tebi'et körünüshi erkinlik simwoli we ilham menbesi süpitide körsitilidu. U sotsiyalistik motiwlar we mawzularni analiz qilish bilen bir qatarda bu ajayip bir edebiyat tereqqiyatida yéngi usullarningmu meydan'gha kelgenlikini delilleydu”.

Swétlana ananiyéwa aptorning bir qatar sha'irlarning eserliri misalida shé'iriyetni barliq alahidilikliri teripidin tepsiliy analiz qilip, pütkül Uyghur shé'iriyitining tereqqiyat yönilishlirini belgilep chiqqanliqini, kélechekte alimjan hemrayéfning mushu yerdila toxtap qalmay, belki Uyghur edebiyatining yéngi tekshürüsh yönilishlirini éniqlap, kéyinki yéngi ilmiy layihilerge yol achidighanliqigha ümid qilidighanliqini bildürdi.

Ziyaritimizni qobul qilghan alimjan hemrayéf ötken esirning 80-yilliridin tartip Uyghur élidiki Uyghur edebiyatining yéngi tereqqiyat basquchigha kirgenlikini tekitlep, mundaq dédi: “Bu dewrde bizning edebiyatimiz yéngi ré'alliq bilen tereqqiy qilidu. Sewebi shexsning subyéktipliq idiyiwi mewqesi turaqsizlinip kétidu. Bu edebiy éqimlarni her xillashturidu. Shuning bilen sha'ir-yazghuchilirimizning eqidiliride qarimu-qarshiliqlar peyda bolidu. Bu dewrning yene bir alahidiliki, kona mawzular da'irisi tariyip, yéngi mawzulargha almishidu. Buning arisida ixtilap peyda bolidu. Méning qarishi, boyiche, 80-yillardin tartip bügün'giche edebiyat üch xil basquchni bésip ötti”.

Alimjan hemrayéf 1989-yildin bashlap 2008-yilghiche Uyghur edebiyatida tenqidiy ré'alizm tesirining kücheygenlikini, uning bilen birge yéngi ré'alizmliq uslubning, gungga, yeni yéngi modérnistik medeniyetning peyda bolghanliqini tekitlidi. U shundaqla Uyghur edebiyatida mushu kün'giche tereqqiy qiliwatqan yönilishlerning, uslublarning alahidiliklirini, Uyghur sha'ir hem yazghuchilirining ene shulargha egiship yéngiche eserlerni yaritip kéliwatqanliqini, Uyghur éli edebiyatida ilmiy teqiqatning yürgüzülüshini telep qilidighan köpligen muhim mesililerning mewjut ikenlikini otturigha qoydi.