Moskwada ötküzülgen ilmiy muhakime yighinida Uyghur medeniyiti tonushturuldi

Ixtiyariy muxbirimiz oyghan
2019.01.21
Gulnaz-qurvanbaqiyeva-italiyelik-rejissor-niko-chirasola-bilen-2018-yil-dikabir-moskva.jpg Qazaqistanning jürgénof namidiki sen'et akadémiyesining rézhissorluq we téléwiziye fakultétida bilim tehsil qiliwatqan Uyghur oqughuchi gülnaz qurwanbaqiyéwa italiyelik rézhissor niko chirasola bilen. 2018-Yil dékabir moskwa.
RFA/Oyghan

Uyghurlarning türkiy xelqler ichide özining qedimiy tarixi we bay medeniyiti bilen dunyagha tonulghanliqi melum.

Buninggha gherbtiki ataqliq alimlarning, ékspéditsiyechilerning we sayahetchilerning yézip qaldurghan emgekliri delil bolalaydu. Hazirqi waqitta köpligen tetqiqatchilar ene shu menbelerni asas qilghan halda, Uyghurlarning tarixi we medeniyitige a'it izdinishlirini dawam qilip kelmekte. Uyghur medeniyitini türlük ilmiy muhakime yighinlirida we bashqimu her xil pa'aliyetlerde tonushturmaqta. Ularning ichide yash tetqiqatchilarmu bar bolup, hazir yashlargha bolghan ümid barghanséri kücheymekte.

2019-Yil qazaqistan prézidénti nursultan nazarbayéf teripidin “Yashlar yili” dep élan qilin'ghan bolup, metbu'atlarda talantliq yashlarni tonushturush asasiy wezipilerning biri qilip qoyulghan idi. Shu munasiwet bilen 17-yanwarda almuta shehiride neshr qilinidighan jumhuriyetlik “Uyghur awazi” gézitide yash tetqiqatchi gülnaz qurwanbaqiyéwaning rusiye paytexti moskwagha qilghan sepiri heqqide maqale élan qilindi.

Meshür sasiqof qelimidiki “Uyghur sen'iti rusiyede tonushturuldi” namliq mezkur maqalide aptor qazaqistanning jürgénof namidiki sen'et akadémiyesining rézhissorluq we téléwiziye fakultétida bilim tehsil qiliwatqan Uyghur oqughuchi gülnaz qurwanbaqiyéwaning moskwada ötküzülgen ilmiy muhakime yighinida Uyghurlarning sen'itini tonushturghanliqini bayan qilghan.

Biz almuta shehiride yashawatqan gülnaz qurwanbaqiyéwani ziyaret qilip, uning bilen mezkur seper heqqide söhbetleshtuq. U ziyaritimizni qobul qilip, mundaq dédi: “Kélechek-2018‛dep atalghan bu ilmiy muhakime yighinigha men‚qazaqistandiki Uyghur tiyatirining shekillinishi‛dégen ilmiy doklatim bilen qatnashtim. Men mezkur mawzu bilen men sen'et akadémiyesige oqushqa kirgen waqtimdin tartip shughullinishqa bashlighan idim. Chünki bu mawzu méni bek qiziqturidu. Ilgiri men bu mesile toghriliq chong maqale élan qilghan idim. Doklatimda men Uyghur tiyatirining deslepte qazaqistanning chélek yézisida shekillinishke bashlighanliqi, tiyatir sehniside qoyulghan tunji eserler hem tiyatirning qandaq qilip almutagha köchürülgenliki toghriliq tepsiliy melumat berdim. Doklatimning axirida Uyghurlarning‚on ikki muqami" heqqide toxtilip, uning yunésko, yeni b d t pen, ma'arip we medeniyet teshkilati teripidin himayige élin'ghanliqini, uningda Uyghur xelqining qedimiy tarixi, medeniyiti we örp-adetlirining teswirlen'genlikini tekitlidim. Yighin qatnashquchilirigha yene sin körünüshliri arqiliq Uyghurlarning ussul sen'itidin üzündilerni namayish qildim. Ular buni tunji qétim körüwatqanliqtin nahayiti qiziqti. Yighin qatnashchiliri bu uchurlar arqiliq Uyghurlarni millet süpitide tonudi. Méning doklatim köpchilikni qiziqturghanliqtin méning kéyinki yighinlarghimu qatnishishimni hem konkrét mawzu boyiche doklat qilip bérishimni teklip qildi. Yighin qatnashquchiliri qazaqistan Uyghurlirining bügünki hayati toghriliq köpligen so'allarni qoydi.”

Gülnaz qurwanbaqiyéwaning éytishiche, mezkur yighin'gha moskwa, sankt-pétérburg, nowosibirsk qatarliq sheherlerde bilim éliwatqan oqughuchilar qatnashqan. U shundaqla moskwada ötküzülüwatqan “Salam italiye!” namliq xelq'ara medeniyet körgezmisini ziyaret qilip, uningda dunya kino cholpanliri bilen tonushqanliqini otturigha qoydi. Bolupmu italiyelik kino rézhissori niko chirasolo bilen bolghan söhbiti jeryanida gülnaz qurwanbaqiyéwa özining Uyghurlar toghriliq höjjetlik filim ishlep chiqip, uni italiyede namayish qilish istikide ikenlikini bildürgen.

Igilishimizche, Uyghurlar asasen rusiyening moskwa shehiri we moskwa oblastida yashawatqan bolup, omumiy sani 500 ge yétidiken. Moskwadiki “Uyghurlarning milliy-medeniyet birleshmisi” ning sabiq re'isi repqet sadiqofning éytishiche, moskwada Uyghurlarning tunji jem'iyiti 1993-yili rusiye penler akadémiyesining sherqshunasliq instituti bilen birlikte qurulghan iken. Repqet sadiqof ziyaritimizni qobul qilip, mundaq dédi: “Shu waqtidin tartip xéli pa'aliyetlerni ötküzduq. Bu yerde asasen qazaqistan we qirghizistandin kelgen Uyghurlar yashaydu. Tarixiy wetinimizdin kelgen ademler az. Asasiy ishimiz örp-adetlirimizni, ana tilimizni saqlash we bu yerdiki puqralarni Uyghur medeniyiti bilen tonushturushtur. Bu yil Uyghurlarning medeniyet féstiwalini ötküzmekchimiz. Öz ishimizni moskwadiki milletler öyi teshkilatida ötküzüwatimiz. U yerde ikki qizlar ussul kolléktipimiz bar. Yashlar ansambilini qurush pilanimizmu bar.”

Melum bolushiche, moskwada Uyghur medeniyiti tunji qétim 1980-yili tonushturulghan iken. Quddus ghojamyarof namidiki dölet akadémiyelik Uyghur muzikiliq komédiye tiyatirining rézhissori yalqunjan shemiyéfning éytishiche, Uyghur tiyatirining bu sepiri pütkül ottura asiya Uyghurliri üchün tarixiy bir weqege aylan'ghan iken. U mundaq dédi: “Shu waqitta pütünley tiyatir bolup, 100 din oshuq adem bardi. Biz ikki oyun bilen bir chong konsért programmisi élip barghan iduq. Moskwada biz 6 kün satira tiyatirida bolduq. Tamashibinlar yaxshi keldi, özimizmu heyran qalduq. Bizge yéqin milletlerdin tatar, özbék we qazaqlar köp boldi. U waqitta bizning mudirimiz ikram mesimof idi.”

Igilinishiche, moskwada hazir Uyghur, özbék, tatar, qazaq, qirghiz qatarliq türkiy tilliq milletler yashawatqan bolup, ular her xil sewebler bilen rusiyege kélip olturaqlashqanlar iken. Ular öz jem'iyetlirini qurup, medeniyitini rawajlandurush boyiche her xil pa'aliyetlerni élip barmaqtiken. Buningdin bir ay ilgiri moskwadiki xitay elchixanisi aldida xitayning Uyghur élidiki jaza lagérlirigha qarshi yalghuz kishilik namayishlar ötküzülgen idi. Uninggha qatnashqan merkiziy asiya siyasiy köchmenler jem'iyitining prézidénti behram hemrayéf we torbetchi behram rehman “Xitay! yighiwélish lagérlirini yap! erkinlik ishiklirini ach!”, “Xitaydin musulmanlar üchün yighiwélish lagérlirini yépishni telep qilimiz!” dégen sözler yézilghan waraqchilarni hem ay-yultuzluq kök bayraqni kötürüp chiqqan idi. Mezkur naraziliq herikitige moskwadiki Uyghurlarning milliy-medeniyet birleshmisining mes'uli sherif exmetofmu qatnashqan idi.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.