Türkiyede Uyghur tarixi toghrisida 2 kitab neshr qilindi

Tarixchi we zhurnalist polat qadiri ependining 1940-yillarda yazghan “Ölke tarixi” namliq eserning türkiyede Uyghur tilida neshr qilin'ghan nusxisining muqawisi.

Uyghurlar türkiy milletler tarixida muhim orun'gha ige bolup, Uyghur tarixi türkiyediki bezi uniwérsitétlarda mexsus ders süpitide oqutulup kélinmekte. Uyghur tarixchilar yazghan kitablarmu türkchige terjime qilinip tarqitilmaqta.

Uyghur diyarida ana tilda ma'aripning cheklinishi bilen chet'eldiki Uyghurlarning Uyghur tilida neshriyatchiliq pa'aliyetlirimu kücheymekte. 1940-Yillarda polat qadiri yazghan “Ölke tarixi” namliq eser Uyghur tilida, amérika qoshma shtatliridiki Uyghur sha'ir abdulhékim baqi iltebir yazghan “Sherqiy türkistan tarixi we jughrapiyesi” namliq eser Uyghur tilida neshr qilindi.

Bu eserler istanbuldiki teklimakan Uyghur neshriyati teripidin neshr qilin'ghan bolup, bu kitablarni neshrge teyyarlighuchi abdujélil turan ependi bilen söhbet élip barduq. U, bu eserlerni neshr qilishtiki meqset heqqide toxtaldi.

Abdujélil turan ependi Uyghur tilida neshr qilin'ghan kitablargha bolghan telepning yuqiri ikenlikini, shunga kéyinki künlerde Uyghurche kitablarni köplep neshr qiliwatqanliqini tilgha aldi.

Biz Uyghur tilida neshr qilin'ghan 2 kitab heqqide téximu tepsiliy melumat igilesh üchün kitabning aptori abdulhékim baqi iltebir ependige köp qétim téléfon qilghan bolsaqmu sözlishelmiduq.

Abdulhékim baqi iltebir yazghan “Ösmürler üchün sherqiy türkistan tarixi we jughrapiyesi” namliq kitab 5 babtin terkib tapqan bolup, 1-bab, sherqiy türkistanning jughrapiyelik tarixi, 2-bab, sherqiy türkistanning qisqiche tarixi, 3-bab, sherqiy türkistanning milliy medeniyiti, 4-bab sherqiy türkistanda diniy étiqad, 5-bab yéqinqi zamanda sherqiy türkistanda ötken tarixiy shexsler qatarliq témilardin terkib tapqan.

Kitabni neshr qilghan teklimakan Uyghur neshriyatining mudiri abdujélil turan ependi abdulhékim baqi iltebir yazghan “Ösmürler üchün sherqiy türkistan tarixi we jughrapiyesi” namliq kitabni neshr qilishtiki meqsetning chet'elde chong boluwatqan yash-ösmürlerge özining tarixini ögitish, milliy kimlikni qoghdap qélishqa töhpe qoshushtin ibaret ikenlikini éytti.

Tarixchi we zhurnalist polat qadiri 1940-yillarda “Ölke tarixi” namliq eserni yézip Uyghur diyaridiki altay neshriyatida neshr qildurghan. 1980-Yillargha kelgende altay neshriyatida bésilghan nusxisi köpeytip tarqitilghan. Kitabta Uyghurlarning hon döliti mezgilidin 1940-yillarghiche bolghan tarixi bayan qilin'ghan. Abdujélil turan ependi mezkur kitabni türkiyede Uyghur tilida neshr qildurushning ehmiyitining zor ikenlikini bayan qildi.

Türkiye, qazaqistan we qirghizistandin qalsa eng köp Uyghur olturaqlashqan döletlerdin biri bolup, yéqinqi yillardin béri arqa-arqidin ana til mekteplirimu échildi. Abdujélil turan dégendek Uyghur tarixigha bolghan qiziqishmu kücheygen. Hajettepe uniwérsitéti tarix oqutquchisi, istratégiye mutexessisi doktor erkin ekrem ependi kéyinki yillarda Uyghurlarning öz tarixigha qiziqishidiki sewebler toghrisida toxtaldi.

Doktor erkin ekrem ependi tarixini bilmeydighan milletning ésini yoqitip qoyghan ademge oxshaydighanliqini Uyghur kimlikini qoghdap qélish üchün yash ewladlargha Uyghur tarixini ögitishning zor ehmiyetke ige ikenlikini otturigha qoydi.

“Ölke tarixi” ning aptori polat qadiri 1949-yili kommunist xitay Uyghur diyarini bésiwalghandin kéyin keshmir arqiliq türkiyege kelgen. Türkiyede bir mezgil oqutquchiliq qilghandin kéyin gérmaniye myunxéndiki azadliq radiyosida ishligen. Polat qadiri ependi 1970-yili 8-ayning 26-küni türkiyening istanbul shehiride yürek késili bilen wapat bolghan idi.