“Dunya ana til küni” de Uyghur ana tilini qoghdash tekitlendi

B d t pen-téxnika we medeniyet komitéti (UNESCO) “Dunya ana til küni” munasiwiti bilen élan qilghan bayanati. 2018-Yili 21-féwral.

Birleshken döletler teshkilati barliq tillarning ortaq mewjutluqi we ortaq tereqqiyatini tekitlesh meqsitide 2000-yilidin étibaren her yil 21-féwral künini “Dunya ana til küni” süpitide xatirilep kelmekte.

Bügün, b d t pen-téxnika we medeniyet komitéti (UNESCO) bu kün munasiwiti bilen bayanat élan qilish arqiliq köp xil tillarning ortaq mewjutluqini tekitlidi. Mezkur organ bayanatida, b d t gha eza barliq döletlerni ana til künini öz dölitide mewjut bolghan barche tillarda tebriklesh arqiliq köp xil tillarning ortaq mewjut bolup turushining tinch we muqim tereqqiyat üchün zörürlükini tekitleshke awaz qoshushqa chaqirdi.

Halbuki, UNESCO ning bu chaqiriqi del xitay hökümiti Uyghur élide Uyghur ana tili ma'aripini peydin-pey emeldin qaldurup, “Qosh til ma'aripi” dep atiliwatqan emeliyette xitay tilini asas qilghan ma'aripni we xitay medeniyitini mejburlawatqan bir mezgilge toghra kelgen idi. Shunga, dunya Uyghur qurultiyi we amérikidiki Uyghur kishilik hoquq qurulushi qatarliq organlar ana til küni munasiwiti bilen élan qilghan bayanatida, xitay hökümitini Uyghurlarning tilini cheklesh siyasetlirini derhal emeldin qaldurushqa chaqirghan. Dunya Uyghur qurultiyi bayanatida, xitay hökümitining Uyghurlargha qaratqan assimilyatsiye siyasiti qarmiqida Uyghur tilini ajizlashturush we uning ornigha xitay tilini dessitish siyasitini ijra qilishni shiddet bilen kücheytishini xelq'ara qanunlargha xilap, dep körsetken.

Türkiye ege uniwérsitéti türk tili we edebiyati proféssori alimjan inayet ependi Uyghur ana tilining nöwette xitay hökümitining asasliq hujum nishani boluwatqanliqini bildürüp, Uyghur ana tilining nahayiti xeterlik bir peytte turuwatqanliqini bildürdi.

Uyghur aptonom rayonluq ma'arip nazariti 2017‏-yili 7‏-ayda mexsus höjjet chiqirip, séntebirdiki yéngi oqush mewsumidin étibaren Uyghur mekteplirige yaki qosh til siniplirigha omumyüzlük xitay tilida ders ötüsh, derslik matériyallirini xitay tilida tarqitishni qarar qilghan idi. Mezkur qarar shu yili séntebirdin bashlap resmiy ijra qilin'ghan. Amérika Uyghur kishilik hoquq qurulushi tetqiqatchisi hénriy shajéski ependi bolsa bügün bu heqte qilghan sözide, Uyghur ana tili yillardin béri xitay hökümitining cheklimisige uchrap kelgen bolsimu emma uning ma'ariptin pütünley dégüdek siqip chiqirilishining kishini heqiqetenmu endishige salidighanliqini bildürdi. U mundaq dédi:

“Bir tilning ma'aripta qollinilishi intayin muhim. Chünki bu sizning dunyani tonush, yéngi idiyeler bilen tonushush we dunya bilen alaqe qilishtiki wasitingiz. Xitay hökümitining Uyghur tilini ma'ariptin we ijtima'iy hayattin chekleshke urunushi xitay hökümiti özi qol qoyghan xelq'ara qanunlargha xilap. Shunga b d t gha eza bashqa döletler we shundaqla b d t özi xitay hökümitini kishilerning til-yéziq hoquqigha hörmet qilish mesiliside agahlandurushi, buning bir jinayetlikini uning semige sélishi kérek”.

B d t qarmiqidiki pen-téxnika we medeniyet komitéti bügün élan qilghan bayanatida, dunya insan heqliri xitabnamisining ikkinchi maddisida herqandaq bir milletning til-yéziqini kemsitishke bolmaydighanliqining éniq ipade qilin'ghanliqini eskertken. Emma közetküchiler xitay hökümitining bu qanunlarni ochuq-ashkara halda bir chetke qayrip qoyuwatqanliqini bildürmekte. Alimjan inayet ependi, Uyghur ana tilining nöwette xitay hökümitining siyasiy gherizining qurbanigha ayliniwatqanliqini bildürüp, “Buninggha qarshi turush bir insaniy wezipe”, dédi.

Hénriy shajéski ependi bolsa sözide, 2009-yilidiki ürümchi weqesidin kéyin Uyghur élining intérnét alaqisi 10 ay üzüwétilip eslige keltürülgende nurghunlighan Uyghur til-yéziqidiki tor betlerning pütünley ghayib bolghanliqini, jümlidin Uyghurlarning öz ana tilida erkin yézish, erkin pikir qilish hoquqiningmu éghir depsende qilin'ghanliqini bildürüp, Uyghurlar xitay hökümitidin qorqmay turup, öz ana tilini sözliyelishi, yazalishi kérek, dep eskertti.

Proféssor alimjan inayet ependi nöwettiki shara'itta chet'ellerdiki Uyghur ziyaliyliri we Uyghur siyasiy teshkilatlirining eng chong wezipisining Uyghur ana tilini qoghdap qélish ikenlikini, chünki tilni saqlap qalghandila andin bashqa tarixiy pursetlergimu haman bir küni érishkili bolidighanliqini bildürdi.