Yang zéngshinning tungganlar arqiliq Uyghurlarni kontrol qilish taktikisi

Yangzéngshin dewride qeshqerde onnechche yil yerlik xaqanbolup xelqni qan yighlatqan tunggan général mafushing (ma-titey) we uning zorluq bilen emrige alghan Uyghur ayali (Menbe: A. Forbes, Muslims and Warlords in Chinese Central Asia, 1986. Qutlan/RFA photo)

Uyghur élining yéqinqi we hazirqi zaman tarixida Uyghurlar bilen tungganlar otturisida yüz bergen murekkep we köp qutupluq siyasiy munasiwetler hélihem tarixshunasliqtiki bir qiyin téma bolup turmaqta.

Bolupmu féwdal militarist yang zéngshin Uyghur élige hökümranliq qilghan 17 yil jeryanida tungganlarning eskiriy küchidin ünümlük paydilinip Uyghur diyarini bimalal halda öz qolida tutup turghanliqi hemmige melum.

Undaqta, yang zéngshin néme üchün tungganlardin paydilan'ghan? uning Uyghur élide tungganlarning qoli bilen Uyghurlarni kontrol qilishtiki tüp muddi'asi néme idi? uning bu xil siyasiy oyunliri Uyghur éli tarixida Uyghurlar bilen tungganlarning milliy munasiwetlirige qandaq jarahetlerni qaldurghan?

Melumki, Uyghurlar bilen tungganlar otturisidiki ziddiyetler eng deslep 19 - esirning axiriqi mezgilliride Uyghur élide yüz bergen zor siyasiy weqeler bilen munasiwetlik bolghan. Ashu tarixiy mezgillerde qomul wangliqi, ili sultanliqi hemde yaqubbeg dölitide Uyghurlar bilen tungganlar arisida siyasiy menpe'et jehettiki yarashturghili bolmaydighan sürkilishler ipadilinishke bashlighan. Doktor erkin ekrem bu heqte ziyaritimizni qobul qilip öz qarashlirini bayan qildi. U yene öz sözide militarist yang zéngshinning tungganlardin paydilinip Uyghurlarni tinjitishtiki taktikisi heqqide birqanche jehettin mulahize élip bardi.

1912 - Yili militarist yang zéngshin Uyghur élining siyasiy hoquqini öz changgiligha kirgüzgendin kéyin shu yili qomulda yüz bergen tömür xelpe qozghilingini héchqanche eskiriy küch ishletmey turupla tunggan ofétsér li shofuning “Qur'an” tutup yalghan qesem ichishtek rezil oyuni arqiliq ustiliq bilen basturghan. Shundin bashlap yang zéngshin tungganlarning qoli bilen Uyghurlarni kontrol qilish taktikisini tüzüp chiqqan. U aldi bilen özi bilen yurtdash bolghan ma fushing isimlik tungganni indekke keltürüp mexsus tunggan qoshuni tesis qilghan. Uyghurlarning diniy étiqad jehettiki héssiyati tüpeyli xitaylargha qarighanda tungganlargha yéqin turidighanliqini chongqur chüshen'gen yang zéngshin 1914 - yili ma fushinggha “Titey” lik eskiriy emelni bérip öz qoshuni bilen qeshqerde turushqa ewetken. Shundin bashlap ma fushing “Matitey” dégen nam bilen on yillap qeshqer xelqini qan yighlatqan. 1924 - Yili yang zéngshin ma fushingning qeshqerde yerlik xaqan bolup heddidin ashqanliqini hés qilip, uchturpanning ambili tunggan ma shawwuning qoli bilen uni yoqatqan. Shundin kéyin qeshqer rayoni yene bir tunggan emeldar ma shawwuning hökümranliqigha ötken.

1930 - Yillarda ma jungying, ma fuywen, ma jensang we ma xusen qatarliq tunggan qomandanliri we ular bashchiliq qilghan tunggan armiyesi Uyghur xelqining milliy qutulush inqilabigha mölcherligüsiz ziyanlarni salghan. Milliy inqilab jeryanidiki échinishliq paji'eler we achchiq aqiwetlerning xéli köp qismi tunggan eskiriy küchlirining ikki yüzlimiliki tüpeylidin kélip chiqqan. Bu hal tarixta Uyghur xelqi bilen tungganlar arisidiki milliy munasiwetke selbiy tesirlerni élip kelgen. Doktor erkin ekrem militarist yang zéngshin we bashqa xitay hökümranlirining tungganlar arqiliq Uyghurlarni kontrol qilish istratégiyesi heqqide toxtaldi.

Tepsilatini awaz ulinishtin anglighaysiz.