“Xelq'araliq yipek yoli ilmiy muhakime yighini” da Uyghur tetqiqatchilarmu söz qildi

7-Ayning 2-küni istanbulda “Xelq'araliq yipek yoli: koréye bilen türkiye otturisida medeniyetler almishishi” namliq ilmiy muhakime yighini échildi. Muhakime yighinida Uyghur tetqiqatchilarmu söz qildi.

Yighinda söz qilghuchilarning köpinchisi, yipek yoli toghrisida toxtalghanda, Uyghur mesilisini we Uyghur diyaridiki sheherlerni tilgha élip ötti. Hetta so'al-jawab qisimlirida pikir bayan qilip Uyghur mesilisi toghrisida bes munazire élip bérildi.

Yighinda söz qilghan enqere uniwérsitéti tarixi bölümi oqutquchisi doktor erkin ekrem xitayning yéngi yipek yoli istratégiyesi heqqide toxtilip, mundaq dédi: “Yipek yolida ikki muhim rayon bar, buning biri sherqiy türkistan, yene biri türkiye, eger bu ikki rayonda mesile chiqidighan bolsa yipek yolining dawam qilishi qiyin bolidu”.

Istanbul uniwérsitéti türkologiye tetqiqat instituti, jenubiy koréye kémyung uniwérsitéti yipek yoli we ottura asiya tetqiqat merkizi we “Türk ochaqliri” ning istanbul shöbisi birlikte uyushturghan bu ilmiy muhakime yighini 2 kün dawam qildi.

Bu ilmiy muhakime yighinida türkiye we jenubiy kériyelik tetqiqatchilardin 50 tin artuq mutexessis qedimki yipek yoli we uning tarixi shundaqla xitayning yéngi yipek yoli istratégiyesi toghrisida teyyarlighan ilmiy maqalilirini teqdim qildi.

Yighinning échilish murasimida istanbul uniwérsitéti türkologiye tetqiqat instituti mudiri proféssor fikret turan söz qildi we tarixtin buyan türklerning yipek yoli jughrapiyeside yashap kelgenlikini we tesirlik bolghanliqini bildürüp mundaq dédi: yipek yoli, koréye we xitaydin bashlinip, türkler yashaydighan siyasiy jehette hökümranliq qilghan, turpan, buxara, qeshqer, semerqent, hiwe, tashkent, xorasan, erzurumghiche dawam qilidu. Bu sheherler hökümranliq dewrini nechche yüz yil dawam qildurdi.

Yighinning échilish murasimida söz qilghan koréye kémyung uniwérsitétining mudiri, proféssor, li jungxé türkiye-koréye munasiwetliri toghrisida toxtilip mundaq dédi: “Bu yerde türkiye we koréye munasiwetliri asas qilinip mesililer küntertipke keltürülidu. Bu yerde söz qilmaqchi bolghan kishilerning bu munasiwetlerde merkizi bir halqa yaritidighanliqini oylawatimen.”

U mundaq dédi: “Kéymyung uniwérsitéti tarmiqida 2014-yili qurulghan yipek yoli we ottura asiya instituti yipek yoli we ottura asiya rayonlirini tonushturush meqsitide tetqiqatlar élip bériwatidu, mutexessisler teripidin maqale yézilip neshr qiliniwatidu. Institut özbékistan we iran heqqide tetqiqatlar élip bérish bilen bir waqitta yene türkiye toghriliqmu tetqiqat élip bérishqa bashlidi.”

Yighinning birinchi bölümide hajettepe uniwérsitéti tarix bölümining oqutquchisi doktor erkin ekrem “Xitayning yéngi yipek yoli istratégiyesi we gé'opolitika jehettiki tekshürüshler” dégen témida, marmara uniwérsitétining oqutquchisi doktor chaghdash ön'gür sunar “Yipek yolida oxshimaydighan wezipiler: yawro-asiya guruppisi bilen ‛bir belwagh bir yol‚ pilani heqqide bir sélishturma” dégen témida, ottura sherq téxnika uniwérsitétining oqutquchisi doktor jeren ergench “Türkiye we koréye üstide bir sélishturma” dégen témida, koréyelik tetqiqatchi sungmin kim “Xitayning yéngi yipek yoli pilanida ottura asiya, koréye, rusiye we türkiye” dégen témida doklat berdi.

Doktor erkin ekrem maqaliside xitayning yéngi yipek yoli istratégiyesi heqqide toxtilip, mundaq dédi: “Yipek yolida ikki muhim rayon bar, buning biri sherqiy türkistan, yene biri türkiye, eger bu ikki rayonda mesile chiqidighan bolsa yipek yolining dawam qilishi qiyin bolidu.”

Bu yighin 10 bölümdin terkib tapqan bolup, her bölümde 4 tetqiqatchi özlirining ilmiy maqallirini teqdim qilidiken. Yighinning échilish murasimida söz qilghuchilar “Yipek yoli” toghrisida toxtalghanda, turpan, qeshqer we teklimakanning “Yipek yoli” ning ötkelliri ikenlikini tilgha élip ötti.

Yighinning so'al-jawab bölümide koréyelik bir tetqiqatchi yighinda söz qilghuchilarning doklatlirini anglighandin kéyin, xitayning “Yéngi yipek yoli pilani” gha türkiyelik tetqiqatchilarning ijabiy nuqtidin qaraydighanliqidin heyran qalghanliqini bildürdi. U koréyening bu heqtiki qarashlirining del eksiche ikenlikini, yeni uninggha selbiy nuqtidin qaraydighanliqini otturigha qoydi. Yighin bashqurghuchi proféssor ragip kutay karaja ependi buninggha jawab bérip, türkiyeningmu bu pilan'gha ijabiy qarimaydighanliqini, emma bezi seweblerge köre tereddut ichide qalghanliqini ipadilidi.

Proféssor ragip kutay karaja ependi sözini dawam qilip mundaq dédi: “Xitay shirketliri bashqa döletler bilen birer kélishim tüzüp sermaye salsa héch kimdin bir nerse sétiwalmaydu, ishchi-xizmetchiliri we inzhénérlirini özliri élip kélidu shu sewebtin sermaye sélin'ghan döletke héch qandaq paydisi bolmaydu. Pakistan we afriqida buning misallirini köreleymiz, shuning üchün bu jehette türkiyedimu ikkilinish boluwatidu, emma xitayning ‛yéngi yipek yoli‚ pilanigha ijabiy qarawatqanlarmu yoq emes, elwette.”

Yighinning kéyinki bölümliride bezi tetqiqatchilar xelq'araliq yipek yoli we Uyghur mesilisi toghrisida toxtaldi. Ulardin biri Uyghur akadémiyesidin doktor perhat qurban tengritaghli. U “Yipek yolining ana wetini we keshpiyatchiliri toghrisida yéngi mulahize” dégen témida, istanbul uniwérsitétining oqutquchisi doktor feryal qorqmas “Yipek yolidiki qedimki Uyghurlarning tijaret munasiwetliri” dégen témida, istanbul uniwérsitétining oqutquchisi doktor ümran yaman “Yipek yoli ötkelliridin turpan shehirige bir qarash” dégen témilarda doklat teqdim qildi.

Yighinda yene sherqiy türkistan wexpining bash katipi doktor ömer qul pikir bayan qilip, xitayning “Yéngi yipek yoli pilani” gha rayondiki xelqlirining qarshi chiqiwatqanliqini, pakistanning gilgit, balochistan qatarliq qoshna rayonlar xelqlirining qarshi chiqiwatqanliqini, bu pilanning mezkur rayonlardiki yerlik xelqlerge payda élip kelmestin, belki xitayning her jehettin sümürüshige uchraydighanliqini bildürdi.

Biz bu yighin toghrisida pikir qarashlirini élish üchün yighinda söz qilghan doktor erkin ekrem bilen söhbet élip barduq.

Doktor erkin ekrem, özining bu yighinda otturigha qoyghan nuqtilarni yighinchaqlap mundaq dédi: “Xitayning yipek yoli pilani, amérika, hindistan we yaponiye qatarliq dunyadiki chong küchlerni öz ichige almaydu. Shuning üchün bu döletler xitayning bu pilanining emelge éshishini xalimaydu. Xitayning quruqluqtin emelge ashurmaqchi bolghan yéngi yipek yoli pilani sherqiy türkistan, ottura asiya, iran we türkiyeni öz ichige alidu. Sherqiy türkistan yipek yolida xitayning chiqish éghizi, biraq bezi mutexessisler sherqiy türkistanning muqimliqi yaki muqimsizliqi xitayning yipek yoli pilanini emelge ashurush yaki ashuralmasliqigha baghliq dep qaraydighanliqini bildürmekte. Men bu yighinda mushu mezmunlarni asas qilghan halda sözlep öttüm.”

Biz yene bu yighinda söz qilghan doktor perhat qurban tengritaghli ependi bilen söhbet élip barduq.

Doktor perhat qurban tengritaghli ependi maqaliside “Yipek yolining tügüni zadi qeyerde, uni güllendürgüchiler zadi kimler?” dégen so'alni asas qilip turup, sherqiy türkistanning yipek yolining tügüni ikenlikini, uni sherq we gherbke tutashghuchilarning Uyghurlar ikenlikini otturigha qoyghanliqini bildürdi.