Misirda tutqun'gha uchrighan Uyghurlar heqqide tunji doklat élan qilindi

Muxbirimiz gülchéhre
2021.07.26
Misirda tutqun'gha uchrighan Uyghurlar heqqide tunji doklat élan qilindi Istanbuldiki sherqiy türkistan insan heqliri jem'iyiti torbétidiki “Sherqiy türkistan üchün misir doklati” ning élanni.
Oqurmen teminligen

Misirdiki Uyghurlar 2016-yilidin bashlap xitay hökümitining biwasite we wasitilik halda bésim ishlitishi bilen yurtlirigha mejburiy qayturulushqa bashlighan bolsa, misir terep yene 2017-yili iyunning béshidin bashlap el ezher qatarliq uniwérsitétlarda oquwatqan Uyghur oqughuchilar we qahirediki 7-rayonni merkez qilghan jaylardiki nechche yüzligen Uyghurlarni axturup tutqanidi. Mezkur tutqun'gha xitay dölet bixeterlik xadimliriningmu hemkarlashqanliqi, tutqun qilin'ghan oqughuchilarni hetta xitay ewetken Uyghur saqchi xadimlarning soraqqa tartqanliqidek uchurlar ashkarilinip, bu mesililer xelq'aradiki kishilik hoquq teshkilatlirining küchlük tenqidige uchrap kelgenidi.

Eyni chaghdiki tutush dolqunida tura türmisige qamalghan yüzdin artuq Uyghurning birqismi qoyup bérilgen bolsimu, bularning arisidiki 16 oqughuchining hazirghiche iz-dériki yoqluqi, hetta ularning mexpiy halda xitaygha qayturulghanliqi heqqide toluqsiz melumatlarmu otturigha chiqqanidi.

Misir tutquni yüz bergendin kéyin, misirdin qayturulghan Uyghurlarning birdek lagérlargha qamalghanliqi we 15 yildin uzun qamaq jazalirigha höküm qilinip hetta bezilirining lagérlarda jan üzgenlikidek paji'elermu melum boldi. Bu weqede tutqun'gha uchrighuchilar asasen erler idi. Misirdin 3-ellerge qéchip baralighan birqisim oqughuchilar we misirdin xitaygha qayturulghanliqi melum bolghan Uyghurlarning a'ile tawabi'atlirimu bar bolup, ular yillardin buyan xitay hökümiti we misir da'iriliridin bu paji'ede iz-déreksiz ghayib qilin'ghan we xitaygha qayturulghanlarning aqiwiti heqqide jawab bérishni telep qilip kelmekte.

Uyghur teshkilatliri shuningdek xelq'ara kishilik hoquqni közitish teshkilati we xelq'ara kechürüm teshkilati qatarliq orunlarmu xitay we misirning bu weqediki jinayi jawabkarliqini sürüshte qilishni teshebbus qilip kelmekte.

Halbuki hazirgha qeder meyli xitay da'iriliri bolsun yaki misirda hakimiyiti bolsun shu weqede qanchilik bigunah Uyghurning tutqun qilinip we xitaygha qayturup kétilgenliki heqqide dunya jama'etchilikige jawab bermey kelmekte.

Mezkur weqege 4 yil bolghan xatire künlerde, istanbuldiki sherqiy türkistan insan heqliri jem'iyiti “Sherqiy türkistan üchün misir doklati” ni élan qilghan.

Biz bu doklattiki muhim nuqtilar we buning ehmiyiti heqqide doklatni teyyarlashqa qatnashqan tetqiqatchilardin, sherqiy türkistan insan heqliri jem'iyitining bash katipi nuridin izbasarni ziyaret qilduq.

Nuridinning chüshendürüshiche, ular bu doklatni teyyarlashqa bultur 10-aydin bashlap tutush qilghan bolup, doklat 2017-yili yazda qahirede tutqun yüz bergen eyni waqitta türkiye qatarliq döletlerge qéchip ülgürgen bir qisim oqughuchilar we erliri misirda tutqun qilin'ghan bir qisim ayallar bolup, 20 din artuq kishining guwahliqliri asasida teyyarlan'ghaniken.

Bu doklatqa eyni waqitta tutqun qilin'ghan we xitaygha qayturulghan 30 din artuq Uyghurning tepsiliy uchurliri, süretliri kirgüzülgen. Axirida yene xelq'ara jama'etning bu paji'elik weqede xitayning we uninggha yardemleshken misir hakimiyitining jinayi jawabkarliqini sürüshte qilishi telep qilin'ghan. Doklatning türkchisi awwal élan qilin'ghan bolup yéqinda yene Uyghurche, erebche hemde in'glizche tarqitilidiken.

Ilgiri misirdiki tura türmisidin qoyup bérilgen Uyghur oqughuchilar yetküzgen melumatlarda misir da'iriliri teripidin tura türmisige qamalghan 100 ge yéqin Uyghur oqughuchining yéshil, sériq we qizil dégen üch reng boyiche katégoriyege ayrilghanliqi, bulardin qizil renglik guruppigha mensup 16 Uyghur oqughuchining 2017-yili 1-séntebirdin bashlap ghayib bolghanliqi, qalghanlirining qoyup bérilgenlikige oxshash melumatlar ashkarilan'ghanidi.

Mezkur doklattiki misir tura türmisi we bashqa türmilerge qamalghan Uyghurlarning uchurliri heqqide 1-qol matériyal bilen teminligüchi asasliq guwahchilardin biri, yurtidiki uruq-tughqanlirining bixeterliki seweblik nam sheripini ashkarilimasliq sherti bilen ziyaritimizni qobul qildi.

U özining 2017-yili 3-iyulda, misir saqchiliri teripidin qahirede kochidin tutqun qilin'ghanliqi we oxshimighan 3 tutup turush ornida bashqa Uyghurlar bilen bille qamalghanliqini hemde özining dangliq tura türmisidin qoyup bérilgen 24 Uyghurning biri ikenlikini bildürdi.

U yene misir weqeside tutqun qilin'ghan we bu weqening bash axirigha shahit bolghan biri bolush süpiti bilen, bigunah halda tutqun qilin'ghan we xitaygha qayturulup échinishliq aqiwetlerge uchrighan dost hemde sawaqdashliri we barliq bigunah Uyghurlar üchün adalet telep qilishni özining burchi dep bilidighanliqini bildürdi. U mundaq dédi: “Misir weqesi bolup 4 yildin kéyin bu doklat chiqti. Buningdin söyündüm, eslide bu heqte xéli burunla mexsus doklat teyyarlinishi zörür idi, emma misir weqesining shahitliri bolghan oqughuchilar biz hemmimiz kichik iduq, qorqup ketken we weziyettinmu éniq xewerdar emes iduq. Doklattiki ispatlarning étibargha élinishini, misir weqesining adaletlik sürüshte qilinishini ümid qilimen”.

Misirda, 2017‏-yili 7‏-ayda yüz bergen shu weqedin kéyin nurghun Uyghurlar türkiye qatarliq döletlerge qéchip bérip panahlinishqa mejbur bolghan. Misir hökümitining bu herikiti izchil halda xelq'ara jama'etning qattiq tenqidige uchrap kelmekte.

Weqedin ikki yil kéyin, 2019-yili 26-awghustta misir konsérwatiplar partiyesi bayanat élan qilip, misirdiki Uyghurlarning tutqun qilinip, xitaygha qayturup bérilish weqesini tekshürüshni telep qilghanidi. “Bügünki misir” gézitining shu küni élan qilin'ghan bu heqtiki xewiridiki bayanatta, misir hökümiti Uyghurlarning xitaygha qayturup bérilgenlikige da'ir xewerlerning toghra-xataliqigha chüshenche bérishi, eger bu, xewerlerde éytilghandek toghra bolsa Uyghurlarni xitaygha qayturup bérip, ularning hayatini xeterge uchratmasliqqa, insanperwerlik we xelq'ara qanunlargha emel qilip, ularni qoghdashqa chaqirilghan.

Misirda Uyghurlargha qaritilghan tutqun xitay hökümitining qara qolini chet'ellergiche sozuwatqanliqining bir janliq delili we Uyghurlarning keng kölemde tutqun qilinip irqiy qirghinchiliqqa uchrawatqanliqining yene bir ispati süpitide xelq'araliq jem'iyet we Uyghur teshkilatlirining doklatlirida köp qétim otturigha qoyulup keldi.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.