Reyhan eset: “Ular méni qorqutalmaydu, chünki inim üchün barliqimni atap qoydum!”

13-Noyabir amérikadiki birandis uniwérsitétida “Medeniyet qirghinchiliqi: shinjangdiki Uyghurlargha bir nezer” dégen témida tor ilmiy muhakime yighini ötküzülgen bolup, igilishimizche bu yighin kimliki namelum kishilerning buzghunchiliqigha uchrighan.

Mezkur tor ilmi muhakime yighinigha qatnashqan reyhan eset 14-noyabir özining tiwittér bétige mundaq dep yazghan: “Tönügün men birandis uniwérsitéti zum arqiliq uyushturghan ilmi muhakime yighinigha qatnashqan idim. Doklat bérish jeryanida xitay oqughuchilar méning ikranimgha qalaymiqan xetlerni yézip, doklat bérishimge tosalghuluq qildi. Men axirighiche nahayiti teste dawam qildim. Men ulardin medeniyrek bolushini, pikir erkinlikige hörmet qilishni telep qildim.”

Reyhan xanim bu heqte ziyaritimizni qobul qilip mundaq dédi: “Yighin jeryanida kompiyutérim bashqilar teripidin kontrol qiliniwalghanda men bir'az jiddiyleshtim, bi'aram boldum. Shu chaghda xitay saqchiliri bilen yüzmu-yüz turghan inim yadimgha kélip, men özümning öyümde olturup bundaq qorqup ketsem, inimning u yerdiki azabini téximu tesewwur qilghili bolmaydu, dep oylidim.”

Bu tor ilimi muhakime yighinigha reyhan xanimdin bashqa amérika jorji washin'gton uniwérsitétining tetqiqatchisi, Uyghurshunas shan robérts, amérika jorji tawn uniwérsitétining tarix tetqiqatchisi, Uyghurshunas jeymis milward, indi'ana uniwérsitétining dotsénti, tonulghan Uyghurshunas gardnér bowingdon qatarliqlarmu qatnashqan bolup, ular Uyghurlarning nöwettiki weziyiti heqqide doklat bergen. Ular doklat bergen waqitta xitay oqughuchilar qalaymiqan awaz chiqarghan bolsimu, emma ikranni qalaymiqan qilmighan.

Jeymis milward ependi bu heqte ziyaritimizni qobul qilip, yighin jeryanida yüz bergen qalaymiqanchiliqni anglatti. Uning diyishiche, yighin bashlan'ghanda arqa tereptin qalaymiqan awazlar kélishke bashlighan. Hetta gardnér bowingdon ependi doklat bérishke bashlighanda tuyuqsiz xitay “Dölet marshi” qoyulghan, kéyin teshkilligüchiler teripidin bir terep qilin'ghan. Axirida su'al we jawap qisimigha kelgende “Bashqurghuchi” (administrator) isimidiki bir qatnashquchi “So'alim bar” dep chiqip, xitayning siyasetliri heqqide uzun “Léksiye” sözleshke bashlighan. Yeni yighin bashtin-axiri parakendichilikke uchrighan.

Jeymis ependi yene mundaq dédi: “Kishni eng bi'aram qilidighini ular aq tenlik, er kishilerge parakendichilik qilmay, inisining iz-dérikini qiliwatqan yash Uyghur qizni tallap hujum qildi. Bu bek nacharliq. Men birinchi bolup söz qildim, manga héchqandaq buzghunchiliq qilmighan. Reyhan xanim nechche yildin biri inisidin xewer alalmay nahayiti ighir künlerni ötküzüwatqan birsi. Ularning mushundaq ehwaldiki reyhan xanimgha parakendichilik qilishi bek rehimsizlik.”

Reyhan xanim ashu yighindin kéyin nurghun oylan'ghanliqini, nahayiti bi'aram bolghanliqini éytip mundaq dédi: “Ashu küni ular zum arqiliq inimning kompyutér ékranidiki resimini öchüriwétishke urunushti. Bu del xitaydiki, bolupmu shinjangdiki emeldarlarning milyonlighan bigunah kishilerning hayatini öchürwétishke urunuwatqanliqi bilen oxshash.”

Kompyutér mutexessisi stéwén ada'ir zumdiki bu xil ehwalning yüz bérishini txnikiliq tereptin chüshendürüp, mundaq dédi: “Yüz bergen bu ehwal zumgha soqunup kirip yaki kompyutérgha oghriliqche kérip buzghunchiliq qilghan hadise emes. Zumda échilghan bu yighin'gha tizimlitip kirgen birsi zumning téxinikilq alahidilikliridin paydilan'ghan. Ékranni kontrol qilip, zumda xet yizish, resim sizish qatarliq meshghulatlar arqiliq doklat bergen kishining ékranni qalaymiqan qilalighan. Eger yighinni bashquruwatqan kishi yighin qatnashquchilarning meshghulat élip bérishini chekliwetmise, yighin qatnashquchiliri yuqirida tilgha élip ötken meshghulatlarni qilaydu.”

Bu tor ilimi muhakime yighini ötküzülidighanliqi heqqide élan tarqitilghanda birandis uniwérsitétidiki “Xitay oqughuchilar we tetqiqatchilar birleshmisi” mektep da'irilirige erz qilip, bu yighinni bikar qilishni telep qilghan iken.

“Xitay oqughuchilar we tetqiqatchilar birleshmisi” ning brandis uniwérsitétidiki xitay oqughuchilargha tarqatqan bir parche xéti ijtima'iy taratqularda ashkarilan'ghan bolup, xette mundaq déyilgen: “Brandis uniwérsitétidiki junggoluq oqughuchilar, yaxshimusiler! biz birandis uniwérsitéti ‛xitay oqughuchilar we tetqiqatchilar birleshmisi‚. Mektepning yéqinda ‛medeniyet qirghinchiliqi: shinjangdiki Uyghurlarning ehwaligha bir nezer‚ dégen timida yighin uyushturghanliqini bayqiduq. Bu yighin ‛ézilgen az sanliq milletlerning awazi bolush‚ ni meqset qilidiken. Bu yighinda shinjangda yüz bergen yéqinqi weqelerge biwasite we aghzakiy naraziliq bildüridiken hemde siyasiy adalet telep qilidiken. Mezkur yighinda Uyghurlar üchün söz qilip, dunyani Uyghurlarning milliy mewjutluqi duch kelgen xirislardin xewerdar qilidiken. Biz junggoluq oqughuchilar bolush süpitimiz bilen mekteptiki köp xil medeniyetni hörmetleymiz. . . Emma biz junggogha qarshi bir tereplime qarash we tenqidlerge duch kelgende bi'aramliq hés qilimiz. . . Biz köpchilikni ornidin des turup, mektep da'irilirini bundaq medeniyet jehettiki bir tereplime qarash we kemsitish qilmishlirigha qarshi turushqa chaqirimiz. Biz mektep da'iriliridin birinchidin, yalghan uchur tarqatmasliqni؛ ikkinchidin, junggoluq oqughuchilarning wetinini hörmetleshni؛ üchinchidin, jungguluq oqughuchilarni mektepte bixeter hés qildurushni؛ tötinchidin, medeniyetning köp xilliqini qollashni telep qilimiz.”

Jeymis milward ependi “Xitay oqughuchilar we tetqiqatchilar birleshmisi” ning bu yighinning ötküzülüshini tosush üchün qilghan urunushlirining eksiche tesir bérip, yighin'gha téximu köp kishining qatnishishigha sewep bolghanliqini éytti. U yene mundaq dédi: “Xitay oqughuchilar yazghan xétide söz oyuni oynap, özini ziyanlan'ghuchi qilip körsitish arqiliq pirofisorlarning sözini yalghan'gha chiqarmaqchi bolghan. Kishini ümdsilendüridighini ular amérikada ‛asiyaliq‚ dep irqiy kemsitishlerge uchrawatqanliqini dewa qilip turup, özliri bu yighinda Uyghurlargha del shu mu'amilini qildi.”

Reyhan söhbitimizning axirida shundaq merdaniliq bilen: “Ular méni qorqutush üchün mushundaq qildi. Lékin men inim üchün barliqimni atap qoydum. Mendikisi bir achining inisigha bolghan eng sap qérindashliq muhebbitidur.”