Xitayning “Shinjang shahmat taxtisi” da jenubqa nopus yötkesh oyuni

Washin'gtondin muxbirimiz gülchéhre teyyarlidi
2024.11.06
xitaylashturush-100-aililik-ziyapet Ürümchi shehiri tiyanshan rayoni döngköwrük kocha bashqarmisi guyüen kochisi mehellisi ötküzgen 100 a'ile ziyapitidin körünüsh. 2023-Yili 25-iyun.
ts.cn

Xitay axbarat wasitiliri yéqinqi mezgillerde “Shinjang ezeldin köp xil medeniyet toplashqan jay bolup, özgiche milliy alahidilikler asasiy qatlamda yiltiz tartip, tedrijiy güllen'gen” dégendek bayanlarni tekrarlashqa ötken. Shundaqla buning tereqqiyat we inaqliqning misali ikenlikini eskertishnimu untumighan. Halbuki mewjut ré'alliq buninggha köpligen so'allarni tashlaydu.

Uyghur mehellilirini her millet kishilirining “Ortaq makani” gha aylandurush

“Xitay xewer tori” ning 4-noyabirdiki xewiride muxbirlarning Uyghur élidiki bir qanche mehellini ziyaret qilip, “Xitayning gherbiy shimal chégrasida Uyghur, xitay, qazaq, manju we tunggan (xuyzu) qatarliq köp millet kishilirining tengri téghi étikidiki bostanliqta bille yashaydighanliqi” ni körgenliki éytilghan.

Mezkur xewerde bingtüen 12-diwiziyesi shishen déhqanchiliq meydani we charwichiliq meydanining enkang mehellisi köp millet olturaqlishishning ülgisi süpitide tilgha élin'ghan bolup, bu yerde 14 millettin kelgen 5000 din artuq ahale yashaydiken. Shundaqla yene Uyghurlarning medeniyet böshüki bolghan qeshqer shehiridin sherqiy köl (dungxu) mehellisini misalgha alghan. Xewerde déyilishiche, bu jayda tunggan, tajik, qazaq, mongghul, Uyghur we xitay qatarliq alte millettin bolghan 2600 a'ile bille yashaydiken.

 Gerche xewerde bu köp milletlik mehellilerde “Hemmila kishining anarning danisidek zich uyushqanliqini körüshke bolidu” dep teshwiq qilin'ghan bolsimu, xewerdiki “Yéqinda shinjangda köp millet toplashqan mehelle berpa qildi, mulazimet eslihelirini elalashturush, medeniyet pa'aliyetlirini béyitish we mehelle xizmitini kücheytish qatarliq tedbirler arqiliq, keng ahaliler ara öz'ara tesir körsitish, milletler ara yughurulushni ilgiri sürdi” dégen bayanlardin yuqiriqi menzirilerning yéqinqi mezgillerde xitay hökümiti berpa qiliwatqan “Yéngiliq” ikenliki ashkarilinidu.

Amérikidiki musteqil közetküchilerdin ilshat hesen ependi xitay teshwiqatidiki “Arilashma” mehelle qurulushining kücheytilishini irqi qirghinchiliq siyasitining dawami, dep qaraydu. Uning éytishiche, 2023-yili shi jinpingning “Shinjang goya bir shahmat taxtisi, jenubi shinjang bolsa bu shahmat taxtisining közi” dep yolyoruq bérishi xitay nopusini jenubqa qarap kéngeytishning yuqiri basquchqa yetkenlikini körsitip béridu.

Derweqe 2024-yili 4-ayning 4-küni “Aptonom rayon boyiche yuqiri süpetlik tereqqiyat (jenubiy shinjang bölek rayoni) neq meydan yighini” qeshqer shehiride échilghanidi. Ma shingrüy yighinda qilghan sözide shi jinpingning mezkur yolyoruqini tekrarlighanidi. Shunga mutexessisler 2024-yili Uyghur élining jenubida yüz bériwatqan eng chong özgirishning biri bu jaydiki nopus qurulmisida körülüwatqan özgirish ikenlikini körsitip kelmekte.

Xitay nopusini jenubqa köchürüshni asanlashturush tedbirliri

2024-Yilidin buyan xitay hökümitining yene Uyghur rayonida “Ixtisasliqlarni tonushturush” siyasiti arqiliq xitay köchmenlirining Uyghur élige orunlishishini ilgiri sürüwatqanliqi melum. “Tengritagh tori” ning 19-öktebirdiki xewirige qarighanda, Uyghur aptonom rayonluq xelq hökümiti yéqinda “Rayonimizdiki nopus tizimlash sistémisi islahatini yenimu ilgiri sürüshni yolgha qoyush pikirliri” ni élan qilghan.

Uningda, köchmenlerning Uyghur rayonigha yerlishishi üchün aptonom rayonning emeliy nopus uchur sistémisini qurush we ortaqlishishni tézlitish, shuningdek sheher-bazarlarning asasiy ammiwi mulazimetlirining qaplinishini tedrijiy ilgiri sürüsh tekitlen'gen. Bu yene mejburiyet ma'aripi, ishqa orunlashturush mulazimiti, asasiy dawalash, asasiy kütünüsh puli we turalghu kapaliti qatarliq jehetlerdiki yéngi étibar bérish tedbirlirini öz ichige alidiken.

 “Shinjang qanun xewerliri tori” ning 21-öktebir tarqatqan “Nopus tizimlash köchürüsh siyasitining mulazimet bashqurushni yenimu mukemmelleshtürüsh uqturushi” da 2024-yili “Shinjanggha kélip olturaqlishishning sekkiz xil olturaqlishish usuli” körsitilgen. Ular ilmiy olturaqlishish, aliy mektep oqughuchilirini olturaqlashturush, kespiy we téxnika ixtisasliqlirini orunlashturush, köchmenlerni a'ilisi, ata-anisi we tughqanliri bilen birlikte olturaqlashturush dégendek türlerni öz ichige alidu.

“Yolni keng échish we téz sür'ette béjirish”

Xitay xewerliridin melum bolushiche, köchüp kélishni xalaydighanlar mehelle saqchixanisi yaki nopusi tizimgha élin'ghan saqchixanining a'ile tizimlash öyige iltimas sunsila da'iriler besh xizmet küni ichide resmiyitini béjirip, kinishkisini qoligha béridiken. Da'iriler yene xitaylarning öz a'ilisini bille köchürüp kélishige yol achqan. Köchüp kélish yollirining hemmisi, jümlidin Uyghur élige köchüp kelgüchilerni a'ilisi we uruq-tughqanliri bilen barawer köchüp kélishke righbetlendürüsh üchün, xitaylargha jemeti boyiche köchüp kélip olturaqlishish yolliri téximu kéngeytilgen.

Xitay da'iriliri Uyghur aptonom rayonluq partkomning 26-we 27-may künliri ötküzülgen 10-nöwetlik 8-omumiy yighinida “Jenubiy shinjangning aliy süpetlik tereqqiyatigha a'it bir qanche siyasiy tedbir” namliq bir höjjetni maqullighan. Bu höjjette “Jenubiy shinjang” uqumigha qayta éniqlima bérilgen bolup, “Jenubiy shinjang” uqumining da'irisi kéngeytilip, uninggha xitayning bu rayondiki yérim herbiy yérim ishlepchiqirish gewdisi bolghan bingtüenning 1-, 2-, 3-, we 14-diwiziyesi, shuningdek bayin'gholin mongghul aptonom oblasti kirgüzülgen. Bu arqiliq xitay da'iriliri “Jenubiy shinjang” uqumining da'irisini téximu kéngeytken. Uyghurlar köp sanliq bolghan qeshqer, xoten, qizilsu we aqsuni öz ichige alghan “Jenubiy shinjang” rayoni xitayning 2017-yili bashlan'ghan basturush herikitining asasliq nishanigha aylan'ghanidi.

 Wilayet we sheher ixtisasliqlirini tonushturush siyasiti herqachan turmush kapaliti bilen teminlesh, toluqlima puli, turmush yardem puli, turalghu toluqlimisi, öy sétiwélish toluqlimisi, mashina sétiwélish toluqlimisi bérishni öz ichige alidu. Ilshat ependi xitayning yéqindin buyan barghanséri küchiyiwatqan xitaylarni Uyghur élige köchürüsh siyasitini “Birer xitay köchüp kélelmey qalmisun, dep ensiresh” dep teswirleydu.

Uyghur irqi qirghinchiliqining yéngi pellisi

 “Kishilik hoquqni közitish teshkilati” ning sabiq xitay ishliri diréktori soféy richardson xanim xitay hökümiti jenubtiki Uyghurlarni mejburiy tarqaqlashturuwatqan bir waqitta dawam qiliwatqan “Xitay köchmenlirini her xil étibar siyasetliri arqiliq Uyghur élige yerleshtürüsh siyasiti” ni Uyghur irqi qirghinchiliqining dawami, dep körsetti. U bu heqte mundaq dédi:

 “Xitayning bu xil xitay nopusini Uyghur rayonigha yötkesh arqiliq Uyghur rayonidiki asasliq millet bolghan Uyghur nopusini az sanliqqa chüshürüsh istratégiyesige munasiwetlik siyaset we tedbirliri uzun yillardin béri qolliniliwatidu. Yene bir tereptin, toxtimay chiqiwatqan doklat we xewerler, xitayning Uyghurlar nopusini héch qandaq tallash imkaniyiti bolmighan ehwalda mejburiy halda öz yurtliridin bashqa yaqlargha köchürüp tarqaqlashturuwatqanliqini ashkarilimaqta. Xelq'araliq qanunlargha asaslan'ghanda, gerche hökümetlerning bezi yolluq sewebler tüpeylidin nopusni bashqa jaylargha köchürüshige yol qoyulsimu, emma choqum xelqning ruxsiti élishi, ular bilen kélishishi hemde ularning menpe'etige ziyan salmasliq we muwapiq tölem bérishke oxshash shertler astida tamamlinishi kérek. Halbuki Uyghurlar duch kéliwatqan köchüsh pütünley hökümetning buyruqi bilenla ijra boluwatqanliqi üchün bu xil mejburiy köchürülüshning ulargha élip kéliwatqan aqiwetlirini qiyas qilmaqmu tes.

Xitay hökümitining mejburiy köchürüsh siyasitining héchqachan insan heqlirige hörmet qilghan asasta élip bérilmaydighanliqi éniq. Meyli Uyghurlarning “Qayta terbiyelesh” namida keng kölemde qanunsiz tutqun qilinip lagérlargha qamilishi bolsun yaki mejburiy halda xitay zawutlirigha mejburiy emgekke yötkilishi bolsun, bu siyasetlerning hemmisining yiltizi bir. Yeni bular shi jinping teripidin Uyghurlarni pütünley yoq qiliwétishni meqset qilip layihelen'gen irqi qirghinchiliq siyasitining dawami.”

Uyghurlarning qarshiliq küchini yoqitish taktikisi

Amérikidiki tunggan mutexessis ma jü ependining qarishiche, shi jinping Uyghur rayonidiki dunyani chöchütken lagér siyasiti, irqiy qirghinchiliq we mejburiy emgekni öz ichige alghan insaniyetke qarshi bir qatar basturush siyasetlirini yürgüzgendin kéyin, emdi pütün küchi bilen xitay nopusini Uyghurlar zich olturaqlashqan jaylargha yötkeshke atlan'ghan. Bu mahiyette irqi qirghinchiliq siyasiti dawamida Uyghurlarni ajiz ehwalgha chüshürgendin kéyin, yenimu ilgiriligen halda ularning qarshiliq körsitishi küchini tamamen weyran qilish urunushidek bir yéngi basquch. U bu heqte mundaq dédi.

 “Elwette bu bügünla peyda bolghan siyaset bolmastin, peqet ilgiriki siyasetlerning yenimu kücheytilishidur. Bir qanche yillardin buyan shuni körüwatimiz, xitay Uyghurlarnila emes, qazaq, tunggan we bashqa milletlernimu ichkiri ölkilerge köchüp bérip olturaqlishishqa righbetlendürmekte. Ular yerlik nopusni sirtqa chiqirish we xitay nopusini köchürüp kélish arqiliq rayonning nopus qurulmisini pütünley özgertip, munqerz qilishni kücheytmekchi. Xitaylar Uyghur rayonida peqet nopus jehettila asasiy orunni igilep qalmay, bu yerdiki zémin, bayliq, iqtisad, siyaset, qoralliq küch dégendek tereplerning hemmisidila asasliq küchke aylanmaqta. Bu ehwal xitay hökümitining Uyghurlar üstidiki irqi qirghinchiliq siyasitining yene bir yuqiri basquchqa kötürülgenlikini körsitip béridu.”

U bu basquchning bezi alahidiliklirini tepsiliy sherhlep mundaq dédi:

“Bu qandaq bir basquch dégende, irqi qirghinchiliq siyasetlirini eng qattiq we rehimsizlik bilen yürgüzüp Uyghur millitini jismaniy, medeniyet we diniy étiqad jehettin depsende qilish, ularni toluq kontrol qilghandin kéyin ularning ishench we iradisini pütünley sundurup yoq qilish, axirida héchqandaq qarshiliq körsitish küchini qoymasliq üchün tedbir élishtek bir basquchtur. Buni xitayning rehimsiz irqi qirghinchiliq siyasetliridin halsirighan Uyghur xelqining ajizlashqan waqtidin paydilinip, ghaljirlarche olja éliwatqan bir peyti déyishke bolidu.”

Xitayning her bir siyasiti uning jinayet ispati

Sofiy xanim bolsa, xitay hökümiti Uyghur élide ashkara ijra qiliwatqanlirini xitayning irqi qirghinchiliq jinayetlirining ispati, dep qaraydu. U bu heqte mundaq dédi:

“Xitay özining bu xildiki insaniyetke qarshi jinayetliridin qéchip qutulush üchün bu xil siyaset we tedbirlerni zor küch bilen yolgha qoymaqta. Yene bir yaqtin Uyghur nopusini azaytip, köchmen xitaylarning nopusini ashuridighan tedbirlerni qollanmaqta. Xitay hökümiti köchmen xitaylarni Uyghur élige yerleshtürüsh jeryanida bu heqtiki siyasetlirini yenimu mukemmeshtürüwatidu. Bu hal ularning Uyghur élige xitay nopusini yötkesh seweblik kélip chiqiwatqan türlük mesililergimu tégishlik tedbirlerni éliwatqanliqini we bezi mesililerge aldin taqabil turuwatqanliqini körsitip turmaqta. Xitay irqi qirghinchiliqni dawamlashturush we öz jinayetliridin qéchip qutulush üchün meyli qandaq qanun yaki siyaset belgilimisun, beribir axirida bularning hemmisi xelq'araliq qanunlar boyiche Uyghurlargha qarshi éghir kishilik hoquq depsendichilikning we irqi qirghinchiliq jinayetlirining ispati süpitide soriqi bolidu. Xitay hökümiti bu jinayetlirining jazasidin qéchip qutulalmaydu.”

Ma jü ependi zorawanliqning héchqachan adaqqi ghelibige ériship baqmighanliqini alahide tekitlep, nöwettiki zulum Uyghurlarni yenimu küchlendüridu dep ishinidighanliqini eskertti.

“Halbuki dunyaning bu qeder éghir zulumgha uchrawatqan Uyghur xelqining azabliri aldidiki süküti we ajizliqi köz aldimizdiki bekmu epsuslinarliq bir ré'alliq. Bu hal buningdin kéyin Uyghurlardiki qarshiliq küchini pütünley yoq qilish üchün xitayning téximu rehimsizlishishige we ghaljirlishishigha asas salidu. Gerche Uyghur xelqi xitayning rehimsizlerche dawam qiliwatqan irqi qirghinchiliq siyasetlirige öz aldigha taqabil turalaydighan bir weziyette bolmisimu shuninggha ishinimenki, Uyghur xelqi zulumgha bash égidighan xelq emes, bu adaletsizlik ularning iradisini sunduralmaydu, eksinche ularni tawlaydu. Ular haman özining ghururi we mewjutluqini saqlash üchün küchlineleydu. Men Uyghurlargha we ulargha oxshash zulum chékiwatqan barliq xelqlerge bext-sa'adet tileymen.”

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.