Xitay öktichi wu xongda: bingtu'en bilen yerlik xelqning birge yashishi mumkin emes

Sheher kochilirida charlap yürgen qoralliq küchler. 2010-Yili 5-iyul, ürümchi.

Yéqinda en'gliyening dunyagha dangliq “Iqtisadshunas” zhurnili “Shinjang ishlepchiqirish-qurulush bingtu'eni” toghriliq bir maqale élan qildi. Maqalida körsitishiche, milliy ziddiyetke pétip qalghan Uyghur aptonom rayonida bingtu'enning kücheytilip, xitay köchmenlirini köplep köchürüp kélish siyasiti, rayondiki ixtilapni ilgirilep kücheytiwetken. Amérikida turushluq bezi xitay öktichilirining qarishiche, xitay hökümiti bingtu'en arqiliq muqimliqni saqlaydighanliqini ilgiri sürsimu, biraq bingtu'enning özi rayondiki eng zor muqimsizliq amiligha aylan'ghan.

“Iqtisadshunas” zhurnilida élan qilin'ghan maqalida ilgiri sürüshiche, bu yil 23‏- aprél qeshqerde saqchilar bilen atalmish bölgünchi Uyghurlar otturisida yüz bérip, 21 adem öltürülgen toqunush, 2009 ‏- yili ürümchide 200 dek adem ölgen milliy toqunushlar milliy bölünüshni kücheytipla qalmay, xitay köchmen nuqtilirining dawamliq kéngishi, xitay-Uyghur otturisidiki bu xil bölünüshni ilgirilep kücheytip kelgen.

Maqalida rayondiki yerlik Uyghurlar bilen köchmen xitaylar arisidiki bölünüshning qanchilik éghir we xeterlik ikenlikige misal qilip, ishlepchiqirish qurulush bingtu'enining 2004‏- yili xoten shehiri etrapigha qurghan 224‏- polki, 2010‏- yili yene shu xoten'ge qurghan 38 polkini örnek qilip körsetken.

Bingtu'enning öz aldigha mektep, doxturxana, gézit-zhurnallirining barliqi, uning sot, saqchi, türme qatarliq organlarni we 120 ming kishilik xelq eskerler qoshunini idare qilidighanliqi alahide eskertilip, bingtu'en igilep yatqan zémin teywenning ikki hessisige teng ikenliki, Uyghur éli omumi ishlepchiqirish daramitining 6 den bir qismini, paxtining 40% ni, dunya pemidur qiyami mehsulatining 17% ni bingtu'en igileydighanliqi, bingtu'enning yene asiyadiki eng chong sharab ishlepchiqarghuchi orun ikenliki qeyt qilin'ghan.

Biraq, maqalida bu xil qudretlik siyasiy we iqtisadiy küchning Uyghurlarni bi'aram qiliwatqanliqini bildürüp: nurghun Uyghurlar shinjangdiki Uyghurlargha intayin az orun bérilgen, iqtisadiy küchlük, siyasiy aptonomiyige ige bu xil zor gewdining mewjut bolup turushigha narazi. Mesilini éghirlashturuwetken yene bir amil shuki, bingtu'enning mewjutluqi shinjangda muqimliqni qoghdash üchün zörür, dep qarilishi. Bingtu'enning partiye Uyghurlarni jimiqturidighan qoralgha aylinip qélishidur, dep körsetken.

Yerlik bilen bingtu'enning munasiwiti izchil keskin bolup, u Uyghurlarning naraziliqi heriketlirini basturushta aktip rol oynap kelgen. Xitay hökümiti 1962‏- yili ili “ 29‏- May weqesi” ni, 1990‏- yili “Barin weqesi” we 1997‏- yili ghulja “5‏-Féwral weqesi” basturushta bingtu'en qoralliq küchlirini seperwer qilghan.

Amérikida turushluq xitay öktichi zat xarriy wu ependi, bingtu'en Uyghurlar duch kéliwatqan nöwettiki eng zor mesililerning biri, dep körsetti. Uning qarishiche, bingtu'en mesilisini hel qilmay turup, Uyghur mesilisi hel bolmaydu.

U: tebi'iyki, xenzular bilen Uyghur otturisidiki ziddiyetni hel qilghili bolmaydu. Xenzular uzun yillardin buyan Uyghurlarni közge ilmay, ézip, basturup keldi. Ular öz waqtida kishilerni yighip kélip bingtu'en qurghan. Bingtu'endiki bu kishilerni shangxey, béyjing qatarliq jaylarni turghuzushni xeterlik, dep qaraytti. Ularni shinjanggha apirip, yémek-ichmek, turalghu bilen teminlep, turmushini kapaletlik ige qildi. Buning bilen ular Uyghurlar chiqip qarshiliq qilsa, qorallinip ularni basturidighan küchke aylandi. Mana bu bingtu'enning wezipisi. Bingtu'enning özi qanunsiz bir orun. Shunga bingtu'endiki ahale bilen yerlik Uyghurlarni yarashturushning birla yoli bar. U bolsimu, xenzularni chékindürüp chiqip, Uyghurlar özini özi musteqil bashqurush. U yer xenzularning yéri emes, xenzular barmasliqi kérek. Chünki chong jehettin alghanda bu ikki terepning birge, öz'ara inaq yashash éhtimalliqi mewjut emes. Éhtimal bezi konkrét shexsler öz'ara alaqe qilishi mumkin. Biraq, bu omumi ehwalgha wekillik qilmaydu, dep körsetti.

“Iqtisadshunas” zhurnilining maqaliside körsitishiche, bingtu'en küchini saqlap qélish üchün, xitay awam xelqini özining intayin muhim rol oynawatqanliqigha qayil qilish mesilisige duch kelgen. Maqalida shixenzidiki bingtu'en'ge qarashliq muzéyda bingtu'en qoralliq küchlirining 1990‏- yili barinda partlighan qozghilangni basturush jeryanidiki resimler körgezmige qoyulghanliqi, bu arqiliq isyanni basturushta muhim rol oynighanliqi algha sürülgenlikini bildürüp, biraq bingtu'enning herbiy bilen bolghan alaqisi uning xorikini östürüwetkenlikini ilgiri sürgen.

Buninggha misal qilip, bingtu'en tyenyi shirkiti diréktorining 2010‏- yili shangxey “Sherq etigenlik xewerler” gézitide élan qilghan sözini neqil qilip körsetken. Shangxey “Sherq etigenlik xewerler” gézitining xewiride tiyenyi guruhining diréktori bir ziyaretchige maxtinip: méning qolumda on nechche tal éghir tipliq qorallar we bir topchilar etriti bar. Séning qolungda néme bar, dégen.

Maqalida yene, 1991‏- yili sowét ittipaqi parchilan'ghandin kéyin, xitay yéngi musteqilliqqa érishken ottura asiya jumhuriyetlirining shinjangda sherqiy türkistan musteqilliqini qollishi, radikal islamning Uyghur élin'ghan tarqilishidin ensirep kelgen bolsimu, biraq bu endishe bingtu'en da'irilirini xushal qilghan. Maqalida, sabiq bingtu'en qomandani jang chinglining 2004‏- yili qilghan sözini neqil keltürüp, uning: shinjang milliy bölgünchilik mewjut bolupla turidiken we diniy esebiylik ghowgha chiqiripla turidiken, bingtu'en menggü mewjut bolup turidu, dégenlikinimu alahide tekitligen.

Xarriy wu ependining ilgiri sürüshiche, xitay hökümiti bingtu'enning shinjangdiki asasliq wezipisi muqimliqni saqlash, dep jar salsimu, biraq bingtu'enning özi muqimsizliq peyda qilidighan amilgha aylan'ghan. U, béyjingning bingtu'en'ge bolghan kontrolluqi barghanséri ajizlishiwatqanliqi, buning intayin xeterlik ikenlikini bildürdi.

Xarriy wu mundaq deydu: bu amil mewjut. Biraq bu noqul bingtu'endila emes, bashqa jaylardimu mewjut. Yünnen, gensu, enxuy qatarliq ölkilerning hemmiside mewjut ehwal. Kishilerni sinap sorap baqsingiz nurghun adem kompartiyige ishenmeydighanliqini deydu. Bir küni siyasiy özgirish yüz béridighanliqi nahayiti roshen. Bingtu'en ularning ichidiki biri. Uningda choqum bir küni özgirish bolidu. Hazir bingtu'enni merkez kontrol qilip turghan bilen, bir küni merkizi hökümet ghulap chüshse, bingtu'ende néme ish bolidighanliqini tengri bilidu. Hazirning özide merkizi hökümetning kontrolluqi ajizlawatidu. Shi jinping hergiz maw zédungning ornini basalmaydu. Bu mumkin emes. Junggo kompartiyisi qedemmu -qedem sowét kompartiyisining yoligha kétiwatidu. Eger junggoda sowét ittipaqidek ehwal yüz berse, bingtu'en shinjangdiki eng xeterlik orun'gha aylinidu. Shunga bingtu'enni derhal ichkirige köchürüp kétip, xeterning aldini élish, Uyghurlarning musteqil öz özini idare qilishigha yol qoyush lazim.