Pilanliq tughut siyasitining Uyghurlarni merkez qilip qayta kücheytilgenliki melum

Uyghur élidiki melum bir uyghur ayalning balisini quchiqida tutup olturghan süriti.

2016-Yil 1-ayning 1-künidin bashlap, xitayning yéngi “Nopus we pilanliq tughut qanuni” boyiche “Ikki perzentlik bolush” siyasitini pütün xitayda yolgha qoyushqa bashlighan idi. Buning bilen Uyghur élidimu meyli xitay yaki bashqa millet bolushidin qet'iy nezer ikki perzentlik bolush siyasiy oxshash yürgüzülüshke bashlidi. Yéqinda radi'omizgha kelgen inkaslardin köre,da'iriler rayonda xitaylarning ikkinchi perzentlik bolushini righbetlendürülmekte. Emma yene Uyghurlar arisida pilanliq tughut siyasiti dawamliq teshwiq qilinmaqta iken. Bezi jaylarda pilanliq tughut memuriy qanun ijra qilish mexsus herikiti yolgha qoyuluwatqan bolup, pilanliq tughut we sehiye tarmaqliri birliship “Töwen tughut süpitini muqimlashturup, nopusning uzaq mezgillik sijil tereqqiyatini ilgiri sürüsh” xizmet nishanini chöridep, nopus tizimlash, pilandin artuq tughulghan balilar üchün jerimane élish, jazalash we terbiye ishlirini qaytidin küchlendürgenliki melum. Hetta pilanliq tughut xizmiti teshwiqatini meschitlerdimu qanat yaydurmaqta iken. Bu heqte chet'ellerde pa'aliyet élip bériwatqan dunya Uyghur qurultiyi we Uyghur kishilik hoquq programmisi qatarliq teshkilatlarningmu xewiri bar bolup, ular birdek xitay hökümitining pilanliq tughut siyasetlirining, Uyghurlargha yürgüzüwatqan assimilyatsiye qilish siyasitining bir qismi ikenlikini tenqid qilidu, bu heqte muxbirimiz gülchéhre melumat béridu.

Xitayning nopus we pilanliq tughut qanunigha özgertish kirgüzülüp, uning 17-maddisida: “Puqralarning tughush hoquqi bar, qanun boyiche pilanliq tughutni yolgha qoyush mejburiyitimu bar. Er-xotunning pilanliq tughutni yolgha qoyushta ortaq mes'uliyiti bar”, 18-maddisida “Dölet er-xotunning ikki perzentlik bolushini teshebbus qilidu” dep körsitildi.

Yéqinda radi'omizgha aqsu tewesidin uchur yetküzgen birining inkasigha qarighanda er ayal ikkisi sheher nopusi bolup tunji perzenti ikki yashqa kirgendin kéyin ikkinchi perzent élishni iltimas qilghan bolsimu, da'iriler ikki yildin buyan testiqlimighan. Dawamliq türde ulargha xizmet ishlep yalghuz perzentlik bolushni tallisa mukapat we yaxshi siyasetlerdin behrimen bolidighanliqini eskertip terbiye ishlep qayturuwetken, ilajsiz hökümet orunlirigha erz qilip barghanda bolsa da'iriler: “Nöwette qanun-nizamlarda belgilen'gen shertlerge uyghun kélidighanlar ikkinchi perzent körüshni telep qilsa bolidu, emma qanunda yene konkrét charisini ölkilik, aptonom rayonluq, biwasite qarashliq sheherlik xelq qurultiyi yaki uning da'imiy komitéti belgileydu, dégen jaylirimu bar” dep körsitip, yenila ruxset qilmighan. Mushuninggha oxshash sheher nopusidiki Uyghurlarning 2-perzentini élish ruxsitini kéchiktürüsh yaki yol qoymasliq, déhqanlarningmu 3-perzentlik bolushini cheklesh tedbirlirini yürgüzüp, awwal teshwiqat-terbiye qélish, könmigenlerge jaza qollinishtek bésim siyasetlirini kücheytkenliki heqqide inkaslar köpeymekte.

Derweqe xitayning nopus we pilanliq tughut qanunining 27-maddisi mundaq özgertilgen: “Dölet er-xotunning bir perzentlik bolushini teshebbus qilghan mezgilde, öz ixtiyarliqi bilen ömür boyi birla perzentlik bolghan er-xotun'gha dölet ‛yalghuz perzentlik ata-ana sherep guwahnamisi‚” béridu. “‛yalghuz perzentlik ata-ana sherep guwahnamisi‚ alghan er-xotun dölet we ölke, aptonom rayon, biwasite qarashliq sheherlerning munasiwetlik belgilimilirige asasen, yalghuz perzentlik ata-ana mukapatidin behrimen bolidu.”
Qanun-nizam yaki qa'idilerde “Yalghuz perzentlik ata-ana sherep guwahnamisi” alghan er-xotun mukapatlinidighanliqi belgilen'gen tedbirlerdin xizmet orni emeliyleshtüridighanlirini shu orun ijra qilishi kérek.

Qeshqerning melum yézisidiki pilanliq tughut teshwiq terbiye xizmitini qilghan bir kadirning uchur yetküzüshiche, yéqinda Uyghur aptonom rayonluq da'irilerdin üch wilayet bir oblastta pilanliq tughut memuriy qanun ijra qilish xizmitini heqiqiy kücheytish, qanun boyiche perzent körüsh tertipini mukemmelleshtürüsh, nopus we pilanliq tughut xizmitining saghlam tereqqiyatini ilgiri sürüsh üchün, pilanliq tughut memuriy qanun ijra qilish mexsus herikitini qanat yaydurush ichki uqturushi tarqitilghan.

Uning uchur bérishiche, “Töwen tughut süpitini muqimlashturup, nopusning uzaq mezgillik sijil tereqqiyatini ilgiri sürüsh” ni nishan qilip ish bashlighan her qaysi pilanliq tughut ishxaniliri we kent da'iriliri,pilanliq tughut xizmitide qanun'gha xilap qilmishlarni éniqlash, bolupmu nopusqa olturghuzmighanlar we pilandin sirt perzent körgen obékitlarni tekshürüp éniqlap, tazilap, statistika we tizimlikini chiqirish wezipisini bu yil axirighiche tamamlash üchün jiddiy heriket élip barmaqta iken. Bu heqte melumat élish üchün Uyghur rayonidiki pilanliq tughut da'iriliri bilen alaqileshken bolsaqmu ular ziyaritimizni ret qilip keldi.

Uyghurlar xitay pilanliq tughut siyasitining qurbani boluwatqanliqi, xelq'aradiki kishilik hoquq teshkilatliriningmu közitishi astida bolup, bu heqte xitaygha qarita tenqid we agahlandurush dawam qiliwatqan bolsimu, emma xitay hökümitining Uyghurlargha qaratqan pilanliq tughut tedbirliri yenila kücheytilip yürgüzülüp kelmekte. Uyghurlar uchrawatqan kishilik hoquq mesililiri üstide tekshürüsh we tetqiqat élip bériwatqan xelq'araliq teshkilatlardin merkizi washin'gtondiki Uyghur kishilik hoquq programmisining tetqiqatchisi zubeyre shemsidin xanim, “Xitay hökümitining Uyghurlargha qaratqan barliq siyasetliri Uyghurlarning erkin yashash hoquqini boghushni meqset qilghan,Uyghurlarning köpiyish hoquqini boghushning özi eqelliy insan heqlirige qilin'ghan tajawuzchiliq, bésim bilen yürgüzülüwatqan her qandaq shekildiki pilanliq tughut siyasiti kishilik hoquqqa xilap adaletsiz bir siyaset” dep tenqid qildi.

Radi'omizgha bu heqte Uyghur élining jenubigha xizmetke chüshken bir Uyghur kadirning teminligen yazma ispatlirigha qarighanda, hazirqi siyaset boyiche,siyasetke xilapliq qilip pilandin sirt perzent körgenlerge qarita, ijtima'iy béqilish heqqining 40% ini tapshurghandin kéyin,saqchixana tekshürüp delillep nopusqa orunlashturidiken. “Shinjang Uyghur aptonom rayonining nopus we pilanliq tughut nizami” gha xilapliq qilip perzent körgenlerdin qanunsiz perzent körgen obyéktlargha yürgüzülidighan jerimane mundaq élinidiken:

Artuq tughulghan 1-baligha qarita jazalash charisi: yeni: az sanliq millet yéza kent nopusining 4-balisi, sheher-bazar nopuslirining 3-balisi, mezkur yézining aldinqi yilliq kishi béshi otturiche kirimining bir hessisi boyiche jerimane qoyulidu.

1. Artuq tughulghan 2-baligha qarita jazalash charisi: yeni az sanliq millet yéza kent nopusining 5-balisi, sheher bazar nopusining 4-balisi, mezkur yézining aldinqi yilliq kishi béshi otturiche kirimining ikki hessisi boyiche jerimane qoyulidu.
2. Artuq tughulghan 3-bala yaki 4-baligha qarita yuqiriqi charige asasen, qétim sani jemlinip “Nizam” diki belgilen'gen eng yuqiri hessilik sanighiche jerimane qoyulidu.
3. Jama'et wezipisidiki xadimlar salahiyitige ige artuq tughulghanlargha qarita jazalash charisi: sheher bazar nopuslirigha jerimane qoyush charisini ijra qilish bilen bir waqitta, jama'et wezipe salahiyitini bikar qilish teshebbus qilinidu.
4. Hazir alliqachan hamilidar bolup qalghan pilandin sirt perzent köridighan obyéktlargha qarita, sün'iy chüshürüwétish yaki opératsiye qildurushqa heydekchilik qilinidu.

Bu kadirning yetküzgen uchurida tekitlinishiche yene, adettiki ammidin bashqa kadirlarningmu pilanliq tughut xizmitidiki mes'uliyiti qattiq sürüshte qilinidighan bolup, kent kadirliridin pilanliq tughut siyasitige xilapliq qilghanlarni qanat astigha alghan, yoshurghan yaki saxta ispat we jerimane chiqirip bergenler qayta xizmetke élinmaydiken yéza kadirliridin qanat astigha alghan, yoshurghan yaki saxta ispat we jerimane chiqirip bergenler qanun-intizam boyiche qattiq bir terep qilinidiken ijtima'iy béqilish rasxotini yuqirigha tapshurushni ret qilghan a'ililerge qarita, yéziliq pilanliq tughut ishxanisi edliye tarmaqlirigha ötküzüp bérip, sot mehkimisi, jama'et xewpsizliki qatarliq ikki organ mejburiy ijra qilip, pilandin sirt perzent körgen obyéktlarning ijtima'iy béqilish rasxotini yighish zoraytilidiken.

Pilanliq tughutta yolgha qoyghan yéngi charige asasen, partiye ezaliri we bashqa munasiwetlik xadimliridin nopus we pilanliq tughut qanun-qa'idilirige xilapliq qilip perzent körgenlerge, éghir jaza bergendin bashqa, besh yil ichide érishken türlük ilgharliq, sherep nam salahiyiti bikar qilinidiken, dölet memuri, dölet igilikidiki karxana-kespiy orun xizmetchilikige qobul qilip ishlitishke yol qoyulmaydiken barliq siyasiy salahiyiti bikar qilinidiken.
Bir qisim pilanliq tughut siyasitige éghir xilapliq qilghan, nopusqa aldurghuzmaydighan, ehwal éghir bolghan obyéktlargha qarita, merkezlik qanuniy wasite qollinilip qattiq jazalinidiken.

Uyghurlar zich olturaqlashqan jenubtiki 3 wilayet we bir oblastta her qaysi yéziliq xelq hökümiti munasip mexsus tüzesh xizmet guruppisi qurup chiqip, her qaysi, pilanliq tughut, jama'et xewpsizliki, sot mehkimisi qatarliq orunlar, birlikte bu qétimliq mexsus heriketning emeliylishishige kapaletlik qilish üchün, rayon'gha ayrip kadir hödde qilip, qanunsiz perzent körgen obékitlarni éniqlash, uzaq muddetlik hamilidarliqtin saqlinish tedbirini qollinishqa yéteklep, hamilidarliqtin burunqi bashqurushni kücheytish, bundin kiyin qanun'gha xilapliq qilip hamilidar bolush, qanunsiz tughush, qanunsiz béqiwélish qilmishi bayqalsa waqtida yéziliq xelq hökümitige melum qilishni qattiq ijra qilmaqta iken.

Da'irilerning Uyghurlarni nuqta qilip pilanliq tughut siyasitini kücheytkenlikige da'ir melumatlardin bashqa yene bu heqtiki teshwiqatlarni meschitlerdimu qanat yayduruwatqanliqi melum.

Bu heqtiki uchurlardin xewiri barliqini bildürgen dunya Uyghur qurultiyining bayanatchisi dilshat rishit ependi, “Xitayning pilanliq tughut siyasitini din arqiliq Uyghurlargha kücheytishi, qattiq basturush we bésim siyasiti meghlup bolghandin kéyinki tallishi, xitayning meqsiti öz tupriqida Uyghurlarni her xil siyasetlerni yürgüzüp az sanliqqa aylandurush” dep körsetti. Dilshat ependi yene xitayning rehimsizlerche qattiq qolluq bilen yürgüzüwatqan bu siyasitide Uyghur ayallarning rohiy we jismaniy jehette eng éghir zerbige uchrawatqanliqini, we buning del Uyghurlarning chet'ellerge qéchishqa mejbur boluwatqan muhim amilning biri ikenlikini bildürdi.