Xitay da'iriliri Uyghur élida shexsi uchur alaqe üskünilirige tor saldi

Radiyomizgha kelgen uchurgha qarighanda, xitay hökümiti yéqinda éléktronluq uchur alaqe üskünilirini tekshürüsh, mexsus zerbe bérish herikitini bashlighan bolup, ürümchi da'iriliri bu heqte tarqatqan uqturushta, ahaliler eqliyfon, xatire kompyutér, barmaq diska qatarliq barliq shexsi éléktronluq alaqe üskünilirini, belgilen'gen muddet ichide özliri turuwatqan ahaliler komitétliri we saqchi ponkitlirigha apirip tekshürüshtin ötküzüshi kérekliki agahlandurulghan. Bu uqturushining peqet Uyghur élidiki ahaliler bilenla cheklenmestin, belki Uyghur élida tughulghanliki her qandaq kishige qaritilghanliqi delillendi.

Xitay da'irilirining puqralargha qaratqan bu xil teqibliri, her millet xelq ammisigha qulaysizliq we yuqiri bésim ilip kelgen. Mezkur xewer Uyghur élining insan heqliri weziyitini közetküchilerde endishe qozghimaqta.

Radi'o anglighuchilirimizdin birining seyshenbe ewetken namsiz élxet uchurigha, ürümchi yamaliq tagh rayonidiki bawshen yoli mehelle komitétining yéqinda tarqatqan bir uqturushining foto nusxisi qisturulghan bolup, 2017-yili 6-ayning 27-küni yeni bügün tarqitilghan bu uqturushta, hazirqi muqimliq xizmitining telipige asasen bawshen mehelle komitétida térrorluq, zorawanliqqa qarshi mexsus tazilash herikiti élip bérilidighanliqini, buning üchün mehellide olturushluq ahaliler we dukandarlarning özlükidin, 1-awghusttin burun kimlik we barliq éléktronluq uchur alaqe üskünilirini élip mehelle komitét saqchi ponkitlirida mexsus tizimlash we tekshürüshtin ötüshi kérekliki, mubada belgilen'gen möhlet ichide bu xizmetke maslashmighanlarning bolsa, döletning munasiwetlik qanun belgilimiliri boyiche mes'uliyitining sürüshte qilinidighanliqi agahlandurulghan.

Biz bu uqturushining astida bérilgen bawshen mehelle komitétidiki saqchi ponkiti téléfon nomurlirigha téléfon uliduq, bir saqchi téléfonni élip, uqturushning mezmuni we meqsiti heqqide tepsiliy chüshendürüsh berdi.

Uning déyishiche, bu uqturush ürümchidiki her qaysi olturaq rayonliri we Uyghur élining barliq jaylirida oxshash tarqitilghan. Bu mexsus tür boyiche tekshürüsh, tazilash herikiti rayonning nöwettiki alahide jiddiy muqimliq weziyiti seweblik yürgüzülidighan tedbir:

-He, bu bawshen saqchi ponkiti.
‏-Men erkin asiya radiyosi muxbiri, bir uqturushunglarda kompyutér, yanfon dégendek shexsi buyumlarning tekshürülidighanliqini deptikensiler, shuni éniqraq igilep baqay dégen.
-Shundaq, uqturushqa asasen hazirqi muqimliq xizmitining telipi boyiche, her qandaq junggo puqrasi bu xizmitimizge maslishishi kérek. Ahaliler uqturushni körgen haman eqliyfon, barmaq diska, aypet we xatire kompyutérni élip, asasen töt xil üskünini eng yéqin saqchi ponkitigha kélip tekshürtüshtin ötüshi telep qilinidu.
-Bularni tekshürüshtiki meqset néme?
-Bu üskünilerdiki qanunsiz un sin nersilerni tekshürüp tazilaymiz.
-Undaqta, shexslerge tewe bu üskünilerge da'iriler yumshaq détal ornitamsiler? qandaq tekshürülidu?
-Biz peqet bir yumshaq détalni ornitip, üskünilerning xatirisini tekshürimiz, shu yumshaq détal kirgüzülgen haman hemme nerse échilidu, saqlap qoyulghan hemme éléktronluq höjjet, arxiplar tekshürülidu, pakiz bolmighan hemme nerse tekshürülidu. Emdighu éniq bolghandu?!
-Bilelmidim, pakiz bolmighan dégen qandaq nersilerni körsitidu.
-Bizning téléfon nomurimizni kim dédi, her yerning özining ehwaligha qarap alidighan tedbiri bar bilemsen? xitay puqrasining hemmisining bu tedbirge maslishish mejburiyiti bar.
-Undaqta némishqa xitayning bashqa yéride bundaq tedbir yoq?
-Ichkiride yoq elwette. Sen shinjangda tughulghanmu?
-Shinjang junggoda emesmu?
-Shinjang junggoning bir qismi, lékin bu jayning weziyiti oxshimaydu.
-Oxshash dölet bolsa némishqa oxshash qanun yürgüzülmeydu?
-Némishqa shinjangdila bilemsen? 5-iyulni béshingdin ötküzüp baqqanmu?
-Bu tedbirning 5-iyul bilen alaqisi barmu?
‏-..........
-Eger bérip tekshürüshtin ötmisichu, jazalinamdu?
-Beribir téléfon'gha urup tapimiz. Her qandaq adem boysunushi kérek, kelmise qanuniy jawabkarliqigha özi mes'ul bolidu. Undaq jiq sorima.
-Rayon ichidiki, sirtidiki-chet'ellerdiki junggo puqraliri, shinjangda tughulghanla bolsa bu shertke boysunushi kérekmu?
-Shundaq, 26 nuqtiliq dölette bolidiken, qaytip kelgen haman bu tekshürüshtin ötüshi shert. Bu xenzu, az sanliq millet hemmini öz ichige alidu. Jiq gep qilmisammu sen shinjangliq bolsang, bu yerni yaxshi bilishing kérek.

Uyghur élida kishilerning shexsi uchur alaqe wasitiliri we üskünilirige bolghan bashqurushni kücheytish, xitayning Uyghur élidiki “Bir belwagh, bir yol” muqimliq we amanliq tedbirlirining biri. Bu yil rayonda xitay hökümiti shexslerning éléktronluq uchur alaqe üsküniliri we wasitilirini bashqurushta bir qatar yéngi belgilimilerni yolgha qoyghan idi shundaqla melumatlardin, xitay bu türde mexsus küch ajritip awwal abontlarning barliq éléktronluq üskünilirini öz kimliki bilen tizimlitishni yolgha qoyghan bolsa, ayrodrom, yol éghizliri, tekshürüsh ponkitlirida tekshürüsh apparatlirini seplep, xewplerning yüz bérish éhtimalliqini yoqitish üchün atalmish muqimliqqa ziyanliq qanunsiz uchurlarni téz bayqash, téz tutush we téz jazalashtek bir terep qilish méxanizmini yolgha qoyghanliqi, bu seweblik tutulghanlarning köplüki bir omumiy yüzlinish boluwatqanliqi melum idi.

Közetküchilerdin xelq'ara Uyghur kishilik hoquq qurulushining tetqiqatchisi, doktor aspiranti hénry shéjiski ependi bügün xitay hökümitining bu yéngi tedbirige inkas qayturup özining Uyghur rayoni weziyitige bolghan endishisini ipadilidi.

-Yéqinqi aylarda Uyghur rayonida éliniwatqan tedbirler xitay hökümitining bu yuqiri bésimliq siyasitini yenimu kücheytkenlikini körsitip bermekte. Uyghurlarni nishan qilghan basturush we teripleshler qedemmu-qedem kücheytildi, buning aldida, rayonda élip bérilghan salametlik tekshürüsh bahanisidiki Uyghurlarning d n a ewrishkisini yighish, emdilikte barliq alaqe üskünilirini tizimlap tekshürüsh. Bular rayonda peqet xelq bilen hökümet arisida ishenchni téximu yoqitish, bésim we qarshiliqlarni kücheytishtin bashqa netije bermeydu.

Bu teqib qilishta nishan'gha élin'ghanlar shu rayondiki adettiki insanlar, héchqandaq qanunni buzmighan normal insanlar, hetta chet'ellerdiki Uyghurlarmu bu teqipleshtin qutulalmaydu. Ularni xuddi jinayetchi qatarida sanighanliq. Méningche, xitay hökümitining rayonda Uyghurlarni nishan qilghan bu xil teqiplirini ilgirikidinmu éghirlashturushidiki seweb, ilgiri bu rayon xaraktérlik bir mesile bolghan bolsa, emdi iqtisadiy istratégiye mesilidur. Rayondiki siyasiy muqimliq éhtiyajidin bashqa, hazir xitayning iqtisadiy menpe'etining shinjanggha baghliq bolup qalghanliqida. Shi jinpingning bir yol bir belwagh istratégiyisining rawan emelge éshishimu bu rayonning weziyitige baghliq. Shunga xitay hökümiti yüz bergüsi her qandaq xewplerning aldini élishta eng qattiq we jiddiy tedbirlerni qollinidu. Bu emeliyette rayon weziyitige paydisiz yeni jiddiyet téximu keskinlishishi mumkin.”

“Xitay da'irilirining rayonda kishilerning shexsi uchur alaqe wasitilirige bolghan kontrolluqini yenimu ashurushining, xitayning ishenchsizliki endishisini ashkarilap bermekte” dégen qarashlirini otturigha qoyghan dunya Uyghur qurultiyi bayanatchisi dilshat rishit, xitayning Uyghurlarning uchur alaqe üskünilirige bolghan teqibni hazirqidek, oqughuchilar tetilge chiqidighan bir mezgilde élip bérishigha nisbeten, xitay ölkiliri we chet'ellerdiki yurtigha qaytmaqchi bolghan Uyghurlarni xitayning bu xil basturushigha qarshi zörür bolghan özini qoghdash tedbirliri élishi kéreklikini eskertti we Uyghur teshkilatlirining kishilik hoquq organlirining mezkur mesilini jiddiy türde xelq'aragha anglitish we yenimu jiq bigunah Uyghurlarning rayondiki bu teqipleshning qurbani bolushining aldini élishning texirsizlikini tekitlidi.

Bizge kelgen inkasigha qarighanda, hazir her qaysi sheher, nahiyiler otturisida mexsus téléfon tekshürüsh ponkitliri bolup, tekshürüsh üskünisi ornitilghan, buninggha mes'ul saqchilar adette her qandaq ademning yanfonini tekshürüsh arqiliq mesile tapalaydu, buninggha uch yildin ashqan bolup, Uyghurlar öz bixeterlikini oylap yéngi ewlad eqlifonlardin waz kéchip, adettiki kona nusxa yanfonlarni ishlitishke yüzlen'gen. Xitayning bu xil yuqiri bésimi Uyghurlarla emes, qazaq, xitay qatarliq millet ammisighimu bésim we qulaysizliqlarni élip kelmekte we naraziliqni kücheytmekte.