Atalmish “Shinjang wekilliri” yalghanchiliq bilen eyiblenmekte

Delilleshlirimizdin melum bolushiche, béyjingda échiliwatqan xitay kompartiyesining 19-qurultiyi seweblik élin'ghan bixeterlik tedbirliri bolsa, Uyghur aptonom rayonida siyasiy weziyetning jiddiylishishigha türtke bolghan. Rayondiki bir qisim amma, rayondiki ilgirikige qarighanda téximu éghir bolghan teqiblesh siyasetliri we Uyghur diyari weziyitide 19-qurultaydin kéyin yaxshi özgirish bolushi mumkin, dep qarawatqanliqimu bilinmekte.

Emma, 18-öktebir béyjingda bashlan'ghan xitay kompartiyesining 19‏-qurultiyida shi jinping “Bir belwagh, bir yol” istratégiyesini emelge ashurushta “Tereqqiyatqa tosalghuluq qilidighan aghdurmichiliq, bölgünchilik we térrorluq” qa dawamliq zerbe bérishini kücheytidighanliqini tekitligen. Bir qisim analizchilar, bu sözning Uyghur rayonidiki bu qattiq weziyetning bundin kéyinmu yene dawamlishidighanliqidin bisharet béridighanliqini otturigha qoyushti.
Uning üstige 19 -qurultaygha da'ir xitay metbu'atlirining xewerlirige qarighanda, Uyghur aptonom rayoni wekillirining Uyghur rayonidiki emeliy mesililerni otturigha qoyush turmaq shi jinpingning rayonda yürgüzüwatqan siyasetlirige minnetdarliq bildürgen we sadaqetmenlikini ipadileshken.

Ular, “Jungxu'a millitining ulugh güllinishi” din ibaret “Junggo arzusi” ni choqum ishqa ashuralaymiz, dep wede bérishken. Yighin'gha qatnashqan Uyghur aptonom rayoni wekiller ömikining qatarida ömek bashliqi chén chüen'go we erkin imirbaqi, shöhret zakir, neyim yasin, nurlan ebilmejin qatarliqlarningmu barliqi melum.

Xitayning metbu'atlirining éytishiche, bu nöwetlik partiye qurultiyigha xelq'aradiki 200 din artuq metbu'at we 800din artuq her xil tilliq muxbirlar qatnashqan hem yighin muzakiriliri doklatliri pütünley axbaratqa échiwétilgen.
“Xelq tori” Uyghurche qanilining 23-öktebir béyjingdin bergen xewirige qarighanda, partiye 19-qurultiyi wekili, awat nahiyelik partkomning mu'awin sékrétari obulqasim mettursun muxbirlarning ziyaritini qobul qilghanda, xitayning Uyghur rayonida yolgha qoyghan ma'arip, dawalash we ishqa orunlishish qatarliq her qaysi tereplergiche bolghan türlük siyasetlirini maxtap, xelqning bu siyasetlerdin xitay partiye merkiziy komitétining semimiy ghemxorluqini hés qilghanliqini éytqan.

Obulqasim mettursun esli xotenning kériye nahiyesi, jay yézisining partiye sékrétari bolup, yérim yildin buyan Uyghur diyarida ewji alghan “Üch xil küchler” we “Ikki yüzlimichiler” ge qarshi ochuq xet élan qilishni bashlap bergen shexs idi.

Xitay memliketlik xelq qurultiyining mu'awin mudiri erkin imirbaqi Uyghur rayoni wekiller ömikining muzakirisige qatnashqanda, “Shi jinping yadroluqidiki partiye merkiziy komitétining rehberliki, muhim siyasetler yolgha qoyulup hel bolmay kelgen mesililer hel boldi” dep baha bergen shuningdek özining we rayondiki partiye hökümet kadirlirining sadaqetmenlikini yetküzgen.

Inkaslardin melum bolushiche, xitay hökümiti ilgiri gerche rayondiki qazaq, qirghizgha oxshash bashqa yerlik milletlerge bir qeder yumshaq siyaset qollinip kelgen bolsimu, emma yéqinqi yillardin buyan Uyghurdin bashqa bu yerlik milletlermu oxshashla rayonda yolgha qoyuluwatqan diniy, medeniyet we siyasiy jehetlerdiki teqiblesh siyasetlirining tesirige uchrimaqta. Bir qisim qazaq, qirghizlarningmu oxshashla diniy, siyasiy sewebler bilen terbiyelesh merkezlirige qamalghanliqi, hetta qanunsiz halda da'irilerning basturush we ziyankeshliklirige uchrighanliqi ashkarilinip kelmekte. Halbuki, dini étiqadi, tili, ma'aripi we medeniyetliri oxshash chekleshke uchrawatqan bu milletlerning wekillirimu, oxshashla öz xelqi uchrawatqan bu ehwallar we xelqining derdini hem telep pikirlirini anglatmighan.

Xelq'aradiki bir qisim Uyghur weziyitige diqqet qiliwatqan közetküchiler ziyaritimizni qobul qilip, gerche bu yighin pütün dunya metbu'atining diqqitide boluwatqan bir peytte, atalmish “Shinjang wekilliri” ning sözlirimu diqqet tartidighanliqi éniq bolsimu, emma ularning ilgiriki nöwetlik wekillerge oxshashla kompartiyege sadaqetmenliktin bashqini ipadilimigenlikidin heyran qalmighanliqini, chünki atalmish wekillerning peqetla kompartiyege sadiq kishiler tallinidighanliqi, ularning héchqachan öz xelqi duchar boluwatqan éghir mesililerni anglatmaydighanliqini bildürüshti.

Qazaqistandin ismini ashkarilimasliq sherti bilen ziyaritimizni qobul qilghan qazaq pa'aliyetchi, özining 19-qurultayni közitip kéliwatqanliqini bayan qilip, gerche xitayning iqtisadi tereqqiyati we diplomatik munasiwetlirining yüksiliwatqanliqigha köz yumghili bolmisimu, emma xitayning bir partiye hakimiyet bashquridighan sistémisining barghanche chékinishke qarap kétiwatqanliqini körüwatqanliqini bildürdi. U yene shi jinping textke chiqqandin kéyin, xitayning “Bir belwagh, bir yol” pilanigha qazaqistandimu zor qiziqish boluwatqan we ikki dölet munasiwetliri barghanche yéqinlishiwatqan bundaq bir weziyetning Uyghur aptonom rayonidiki qazaqlarla emes, belki qazaqistandiki qazaqlarningmu Uyghur aptonom rayonidiki heqiqiy ehwallarni, qazaqlar duch kéliwatqan weziyetni anglitishigha paydisiz boluwatqanliqini éytti.

Qazaqistanda Uyghur diyaridin chiqqan qazaqlarning wekili süpitide, Uyghur diyaridiki qazaq we bashqilar uchrawatqan kishilik hoquq mesililirini anglitishta aktip pa'aliyet élip bériwatqan bu qazaq ziyaliy yene, “19-Qurultaygha qatnashqan qazaq wekiller, qazaqlar uchrawatqan mesililer we ularning arzusini anglatmighan bolsimu, emma buninggha inkas qayturmighanda, xitayning rayonda qazaq we bashqa az sanliq milletlerge qarita téximu qattiq basturush siyasiti yürgüzidighanliqidin qazaqistanni we dunyani agahlandurush, shundaqla xitayning iqtisadiy we siyasiy jehettiki kéngeymichilik siyasitini ashkarilash kérek” dep bildürdi.

Amérika Uyghur birleshmisining re'isi, Uyghur diyari we xitay weziyiti közetküchisi ilshat hesen: “Xitay hökümitining Uyghur élini üsti ochuq türmige aylandurup, Uyghur qatarliq yerlik xelqlerge élip bériwatqan chektin ashqan zulum siyasetliri dunyagha ashkarilinip ketken bir waqitta, atalmish pursetperes wekillerning yalghanliri arqiliq shi jinping hakimiyiti özining Uyghur élide élip bériwatqan basturush qilmishlirini yoshurup qalalmaydu” dep bildürdi.