Mutexessisler xitayning Uyghur rayonidiki milliy siyasitining xeterlik ikenlikini agahlandurdi

Bén hilman “Sherqiy asiya munbiri” diki maqaliside, xitayning Uyghur balilirigha muhemmet, haji, islam, imam qatarliq isimlarni qoyushni chekligenlikini analiz qilip, bu ehwal rayondiki kompartiye emeldarlirining Uyghur medeniyitige bolghan tuyghu we chüshenchisi yoqluqini körsitidighanliqini ilgiri sürgen. Uning qeyt qilishiche, xitay emeldarlirining Uyghur medeniyitige bolghan tuyghusi we chüshenchisidiki sawatsizliq uning muhemmet dégen isimni cheklep, memet dégen isimgha yol qoyushida ipadilen'gen.

Bén hilman “Xitayning shinjangdiki xeterlik milliy siyasiti” serlewhilik maqaliside, xitay hökümiti bu belgilimini “Diniy ashqunluq” qa qarshi turush meqsitide chiqarghanliqini ilgiri sürsimu, biraq uningda yene türkzat, türkinaz dégen isimlarning cheklinip, Uyghur milletchilikini nishan'gha alghanliqini bildürgen. 

Bén hilman, kompartiye emeldarlirining muhemmetni cheklep, memetke yol qoyushi, uning bu oxshash bir isimning ikki xil teleppuzini bilmeydighanliqini, sezgü we medeniyet jehettiki bu xil sawatsizliq uning mezkur rayon'gha alaqidar siyasetlerni belgilishide rol oynap kéliwatqanliqini tekitleydu.

Lékin bezi analizchilarning qarishiche, xitay emeldarlirining Uyghur medeniyitini chüshenmesliki, uni hörmet qilmasliqidiki asasliq amil ulardiki chong xitaychiliq idiyisidur. 

Amérikida turushluq yipek yoli medeniyiti tetqiqatchisi doktor qahar barat mundaq deydu: “Xitay showinizmi hazir üstün orun'gha chiqti. Bu nerse hazir Uyghur xelqige, Uyghur medeniyitige nahayiti chong bésim boluwatidu. Bularning héchqachan Uyghur medeniyitini ögen'gen, bu yerge kelgen, bu yerde turghan tarixiy yoq. Hemmisi sirttin kelgen ademler. Eng muhimi bular Uyghurlarning, yerlikning medeniyitini hörmet qilmaydu. Peqet Uyghurlarni xitaylargha hörmet qilghuzushni meqset qilidu. Shunga, bu yerdiki eng tüp perq mushu. Bularning meqsiti Uyghur medeniyitini kemsitish, közge ilmasliq, hörmet qilmasliq asasida Uyghur xelqini boysundurup, özining medeniyitige mayil qilish. Ularning qiliwatqini mushu yoldiki taktikilar.”

Bén hilman “Sherqiy asiya munbiri” diki maqaliside, xitayning tibet we Uyghur rayonlirida ijra qilip kéliwatqan qopal bixeterlik siyasiti, bu rayondiki pütün xelqni nishan'gha élip, ulardiki naraziliqning menbesi bolup qalghanliqini ilgiri süridu. Uning qeyt qilishiche, bu ehwal Uyghur we tibetlerde özlirini 2‏‏-sinip wetendash, kompartiye qanunda déyilsimu, biraq yerlik medeniyetke hörmet qilmaydu, dégen tuyghu peyda qilghan. 

Doxtur wang ching ependi amérikining nyuyork shehiride olturushluq xitaylashqan manju ziyaliysi. 1960‏-Yillarda ata-anisi bilen Uyghur rayonigha kélip, uzun yil Uyghur rayonida yashighan. Wang chéngning qarishiche, xitayning Uyghurlarni assimilyatsiye qilish pilanida uning qolidiki eng chong kozir ishqa orunlashturush kozuri. Biraq u, buning Uyghurlargha aqmaydighanliqini bildürdi.

Wang ching mundaq dédi: “Uning qolidiki kozir yaxshi xizmetlerge orunlashturush wedisi. Uyghurlar ishqa orunlashsa, elwette xitaylarning shirkitige orunlishidu. Sizning xojayiningiz Uyghur bolmaydu, choqum xitay bolidu. Némishqa xitay bolidu, buni démey turayli. Sizning xojayiningiz xitay bolsa, siz uning bilen tilingiz ortaq, turmush aditingiz ortaq bolidu. Siz aliy mektep diplomini xitay tilida alisiz. Lékin assimilyatsiye utuqluq bolghan milletler bolghanmu, dések bolghan. Men bir manju. Manjular özi xitaylargha assimilyatsiye bolup ketken. Manjular assimilyatsiye bolushni özi qobul qildi. Biraq ularning shinjangdikilerni assimilyatsiye qilimen, déyishi tamamen mumkin emes.” 

Wang chingning qarishiche, xitayning Uyghurlarni assimilyatsiye qilalmasliqidiki asasliq seweb, ularning jenubiy Uyghur rayonida zich olturaqlishishiken. Wang ching mundaq deydu: “Buningdiki seweb del ularning tarixi. Biz jenubiy Uyghur rayonini alayli, jenubiy Uyghur rayonida nechche ming yillardin béri Uyghurlar yashap keldi. Uyghurlarning örp ‏-aditi, Uyghur medeniyiti. Uyghur irqiy bu yerni makan tutup kelgen. Ular nopusning 99% ni igileydu. Uning üstige bu rayon qumluq. Bir ademning assimilyatsiye bolushi üchün 10 ademge bir adem toghra kélishi kérek. Biraq manjular bir adem bashqa irqtiki 10 adem bilen yashashqa mejbur boldi. Xitay Uyghurlarning xitaychini öginishini terghib qilsimu, biraq ularning xitaychini öginishi yaman ish emes. Emma, Uyghurlar mushundaq zich olturaqlishishni saqlap qalalisila, xitay ularni assimilyatsiye qilalmaydu.” 

Bén hilmanning ilgiri sürüshiche, béyjing hökümiti Uyghur rayonigha nurghun meblegh sélip, xelqning maddiy turmushini qismen yaxshilighan bolsimu, emma tibet we Uyghur rayonidiki puqralarda milliy xewp tuyghusining küchiyip ketkenlikini eskertip, buning bu rayondiki tetqiqatchilargha melum ikenlikini tekitligen. U, “Bu xil milliy xewp tuyghusi yerlik puqralarning kündilik turmushida milliy, diniy kimlikini ipadiliyelmesliktek endishidin peyda bolghan. Xitayning bu rayonda bixeterlikni 1‏-orun'gha qoyushi bu xil xa'ishlarni téximu kücheytidighandek qilidu” dep tekitligen. 

Doktor qahar baratning qarishiche, xitayning gherizi Uyghurlarni assimilyatsiye qilish bolsimu, biraq bundaq qopal siyaset Uyghurlarda öz kimlikige bolghan izdinish, medeniyitige bolghan séghinishni kücheytidiken. 

U mundaq deydu: “Hazirqi köz aldimizdiki weziyette, bu medeniy we diniy bésimlar elwette medeniy we diniy qarshiliqlarni keltürüp chiqiridu. Bu logika. Bu köz aldimizda körüp turuwatqan ish. Bu peqet 21‏-esirdiki Uyghur xelqini bundaq qopalliq bilen bésim ishlitish, haqaret qilish, ézish-Uyghur xelqide özining kimlikini izdinish, bashqidin qarash, séghinish, öz medeniyiti, milliti, dinini mustehkemlep, xitayning bu jehettiki bésimigha qarshiliqni kücheytidu.” 

Bén hilman “Xitayning shinjangdiki xeterlik milliy siyasiti” serlewhilik maqaliside yene, xitay üchün upuqtiki yene bir yoshurun xewp yawro'asiyadiki qoshna eller ikenlikini eskertip mundaq deydu: “Xitayning 20 milyon Uyghur we bashqa musulman xelqlirige qaratqan siyasiti rayondiki qoshna ellerning ghezipini qozghishi, xitay 'bir belwagh bir yol' arqiliq özining soda, medeniyet alaqisini kücheytishke tirishiwatqan mezgilde, ular bilen sürkilish peyda qilishi yene bir xil éhtimalliqtek qilidu” dégen.