Xitay analizchiliri: 14-féwral xoten weqesi chén chüen'goning qattiq basturush siyasitining mehsuli

14-Féwral xotenning guma nahiyiside yüz bergen pichaqliq hujum xotende yéqinqi 2 ay ichide yüz bergen 3-qétimliq toqunush.

Mezkur weqening, partkom sékrétari chén chüen'goning rayonda muqimliq tedbirlirini kücheytip, ötken hepte xoten j x idarisining mu'awin bashliqi nijat awudun qatarliq 6 neper Uyghur kadirni wezipisidin qaldurghanda yüz bérishi, taratqular we weziyet analizchilirining jiddiy diqqitini qozghidi.

Béyjing bahari zhurnilining bash muherriri, obzorchi xu ping qatarliq xitay analizchilar bu heqte toxtilip, yéqindin buyan Uyghur diyarida bu xil naraziliq weqelirining yene köpiyishige chén chüen'goning barghanche kücheytiwatqan radikal basturush siyasiti seweb boluwatqanliqini agahlandurdi.
Xitay taratquliri 14-féwral xewer bérip, xotende pichaqliq hujum yüz bergenlikini, weqede hujumgha uchrighan puqralardin 5 kishi ölüp, 5 kishi yarilan'ghanliqini, pichaqliq hujum qozghighan 3 kishining neq meydanda saqchilar teripidin étip öltürülgenlikini élan qildi.

Mezkur weqening xitay merkizi hökümiti bultur 8-ayda rayonda 2010-yildin buyan wezipe ötep kéliwatqan emeldar jang chünshenning ornigha tibet aptonom rayonida bir mezgil wezipe ötigen chén chüen'goni partkom sékrétari qilip teyinligen we chén chüen'go rayonda bir qatar qattiq bixeterlik tedbirlirini yolgha qoyup, rayonda milliy basturushni kücheytken mezgilde oxshash rayonda yüz bergen 3-qétimliq qarshiliq weqesi ikenliki diqqet qozghidi.

Chet'ellerdiki weziyet analizchiliridin béyjing bahari zhurnilining bash muherriri, obzorchi xu ping ependi we amérikdiki forstburg uniwérsitétining proféssori, xitaydiki musulmanlar mesilisi tetqiqatchisi ma xeyyün ependiler mezkur weqe we rayon weziyiti heqqide öz qarashlirini otturigha qoyup, chén chüen'go kelgendin buyan uning rayonda yürgüzgen bir qatar radikal siyaset, belgilimilirining 14-féwraldiki xoten guma pichaqliq hujumigha oxshash qarshiliq heriketlirining yüz bérishige seweb boluwatqanliqini ilgiri sürdi.

Béyjing bahari zhurnilining bash muherriri, obzorchi xu ping ependi, chén chüen'go kelgendin buyan rayonda muqimliqni tekitlep, yéngidin bir qisim radikal siyasetlerni yolgha qoyghan bolsimu, emma rayon weziyitining téximu jiddiyliship, 14-féwral xoten guma pichaqliq hujumigha oxshash weqelerning köpiyishi xelq'araning diqqitini qozghawatqanliqini bildürdi.

Xu ping mundaq dédi:“Elwette, chén chüen'go ilgiriki emeldar jang chünshenning ornigha teyinlen'gendin buyan, u Uyghurlargha qarita jang chünshendinmu radikal bir qatar siyasetlerni yürgüzdi. Emma u, rayonda muqimliqni qanche tekitlep, jiddiy tedbirlerni köpeytkenséri, Uyghurlarning naraziliqi küchiyip, qarshiliq heriketliri köpeygen weziyet shekillendi. Nöwette u yolgha qoyghan bir qisim qattiq belgilimiler we barghanche köpiyiwatqan qarshiliq heriketliri xelq'ara taratqular we kishilik hoquq teshkilatlirining jiddiy diqqitini qozghawatqan mesililerning birige aylandi. Bu heqtiki munazirilerde ‛chén chüen'go muqimliqni tekitligenséri muqimsizliq shunche küchiyiwatidu‚, ‛chén chüen'go tibette alliqachan meghlup bolghan belgilimilerni Uyghurlargha köchürüp ekélip rayondiki milliy ziddiyetni ötkürleshtürüwetti‚ dégendek inkaslar otturigha qoyulup, uning radikal basturush siyasetliri tenqidliniwatidu.”

Xu ping ependi yene, chén chüen'go kelgendin buyan rayonda wezipe ijra qiliwatqan Uyghur qatarliq hökümet kadirlirigha ishenmeslik, milliy ayrimichiliq pozitsiyisini ashkara ipadiligenlikini tilgha élip, uning bu xil milliy ayrimichiliq siyasitining Uyghurlarning omumiy keypiyatidiki naraziliqining küchiyishige seweb bolghanliqini tekitlidi.

Xu ping “Chén chüen'go kelgendin buyan, xitay hökümet organlirida ishlewatqan bir qisim Uyghur kadirlar tekshürüsh nishani qilindi. U kelgen 3 ayning ichidila birqanchilighan Uyghur kadirlar intizamgha éghir derijide xilapliq qilish, wezipisini ada qilmasliq, bölgünchilerge qarshi meydani éniq bolmasliq qatarliq qalpaqlar kiydürülüp wezipisidin qalduruldi. Ürümchidiki qanun-edliye, saqchi organliri we qeshqer qatarliq jenubiy Uyghur diyarida Uyghur kadirlar asas qilinip, sadaqitini ipadilesh qesemyad yighinliri ötküzüldi. Yézilarda medeniyet inqilabi dewridikidek özini-özi pash qilish yighinliri échilip, kishilerdin özidiki diniy radikalliq ipadiliri we hökümetning siyasitige qarshi idiye-heriketlirini iqrar qilish telep qilindi. Bu ehwal adettiki Uyghur puqraliridila naraziliq qozghap qalmastin, belki xitay hökümitining siyasitini ijra qiliwatqan Uyghur kadirliri arisidimu naraziliq keypiyatini kücheytiwetti.”dédi.

Proféssor ma xeyyün ependi rayonda barghanche küchiyiwatqan naraziliq keypiyati we 14-féwral pichaqliq hujumigha oxshash qarshiliq heriketlirige yéngi emeldar chén chüen'goning tibette yürgüzgen bir qatar radikal siyasetlirini Uyghurlargha tekrar yürgüzüwatqanliqi seweb bolghanliqini bildürüp mundaq dédi: “Omumiy jehettin élip éytqanda, men Uyghur diyarida yéqindin buyan naraziliqning küchiyip, 14-féwral pichaqliq hujumigha oxshash qarshiliq heriketlirining köpiyishining sewebini, yéngi emeldar chén chüen'goning tibet aptonom rayonida alliqachan meghlup bolghan bir qatar radikal siyasetlirini Uyghurlargha mejburiy köchürüp kelgenlikining netijisi dep qaraymen. Bultur 9-ayda chén chüen'go kelgendin buyan uning teshebbusi bilen diniy ashqunluqqa zerbe bérish kücheytildi, bultur 5-ayda ilgiriki emeldar jang chünshen kétishtin awwal yolgha qoyghan pasportta bir mezgil erkin bolush siyasiti 100 kün ichidila bikar qilinip, bir qisim rayonlarda Uyghurlarning pasportliri mejburi yighiwélindi. Chén chüen'go yighinlarda milliy inaqliq, Uyghur-xitay qoshmaq tughqandarchiliqini tekitligen bolsimu, emma emeliyitide milliy ayrimichiliqni ashkara ipadilep, nuqtiliq halda yerlik Uyghur kadirlargha zerbe bérip, Uyghurlargha qarita tekshürüsh, wezipisidin qaldurush tedbirlirini yolgha qoydi. Mesilen, ötken hepte xotende j x orunlirida ishleydighan 6 neper Uyghur kadir birla waqitta wezipisidin qaldurulup, tekshürüshke yollandi. Mana bu ehwallar rayonda Uyghur-xitay otturisidiki milliy ziddiyetni yenimu keskinleshtürdi.”

Xu ping ependi yene, chén chüen'goning rayonda yürgüzüwatqan bu xil qattiq basturush siyasiti we radikal tedbirlirining rayon weziyitini téximu keskinleshtüridighanliqini agahlandurup, “Eger, Uyghur diyaridiki siyaset mushundaq dawamlashsa, rayonda qarshiliq weqeliri yenimu köpiyishi muqerrer. Buning netijiside, xitay hökümitining Uyghur diyaridiki hökümranliqimu jiddiy xirisqa duch kélidighan weziyet shekillinidu. Bundaq ehwalda 2009-yildiki 5-iyul ürümchi weqesidek zor kölemlik naraziliq yene yüz bérishi mumkin. Shunga xitay merkiziy hökümiti Uyghurlargha qaratqan radikal basturush siyasitige jiddiy özgertish kirgüzüshi, rayondiki milliy ziddiyetning yenimu küchiyishining aldini alidighan tedbirlerni qollinishi zörür” dédi.

Proféssor ma xeyyün ependi bolsa, xitay merkizi hökümitining Uyghurlargha qaratqan siyasitide yéqin arida özgirish bolushigha ümidwar qarimaydighanliqini bildürüp mundaq dédi: “Xitay merkizi hökümitining 19-qurultiyi échilghuche, chén chüen'goning bu xil radikal basturushi dawamlishishi, hetta téximu küchiyishi mumkin. Hazir xitay merkiziy hökümitining ichki qismida hoquq talishish kürishi dawamlishiwatmaqta. Bu ehwalda merkiziy hökümetning yéqin arida Uyghurlargha qaratqan siyasitide bir özgirish bolushi natayin. Chünki, xitay merkiziy hökümitining Uyghur rayonida yürgüzüwatqan siyasiti yerlik Uyghur xelqining menpe'etini chiqish qilip tüzülmigen, belki xitay dölitining siyasiy, iqtisadiy menpe'etini asas qilghan. Shunga men Uyghur weziyitide yaxshilinish bolushigha ümidwar qarimaymen.”