Türkiyediki Uyghur ziyaliyliri jem bolup, merhum doktor perhat qurban tengritaghlini xatirilidi
2024.01.22

Tonulghan Uyghur ziyaliysi doktor perhat qurban tengritaghlining wapatining 40 künlüki munasiwiti bilen ötküzülgen xatirilesh murasimida söz qilghan uning sawaqdashliri we dostliridin biri piroféssor alimjan inayet ependi: “Perhat qurban méningla emes, belki Uyghur xelqining dosti idi. U pütün hayati boyiche Uyghur xelqige xizmet qildi. Ilim saheside körünerlik netijilerni qolgha keltürdi. U sherqiy türkistan dewasi üchünmu öchmes töhpe qoshti, bolupmu uning Uyghur milliy dewasini sen'et arqiliq tonushturushta töhpisi nahayiti chong” dep baha berdi.
U, bu sözlerni istanbuldiki Uyghur akadémiyesi wexpisi teripidin 1-ayning 20-küni istanbulda uyushturulghan doktor perhat qurban tengritaghlini xatirilesh we ish-izlirini eslesh murasimida qilghanidi.
Xatirilesh murasimigha merhumning a'ile ezaliri, dostliri, Uyghur akadémiyesining rehber we ezaliri, jama'et wekilliri bolup köp sanda kishi qatnashti. Égé uniwérsitétining piroféssori alimjan inayet murasimda mexsus perhat qurban tengritaghli bilen birge ötken künlerni eslesh bilen uning hayat yolliri we Uyghurlarning milliy siyasiy dewasi yolidiki pa'aliyetliri we bashqilar heqqide etrapliq toxtaldi.
Piroféssor alimjan inayet ependi, merhum qurban tengritaghlining muhim kitablarni yazghanliqini bu kitablirida, türkiye dölet erbabliri we xelqining xitayning yalghan teshwiqatlirigha aldinip ketmesliki üchün xitayning heqiqiy mahiyitini tonushturush üchün ashu kitablarni yazghanliqini tekitlidi.
Murasim Uyghurlarning en'eniwi örp-adetliri boyiche xetme qur'an qilish bilen bashlan'ghan bolup, kéyin Uyghur akadémiyesining bash katipi abdulhemit qaraxan échilish sözi qilip, merhum doktor perhat qurban tengritaghlining hayatini qisqiche tonushturup ötti. Kéyin merhumning qizi, türkiyede tonulghan muzikant güldiyar tengritaghli söz qilip dadisining hayati toghrisida toxtaldi.
U, merhum dadisining bek tirishchan, bir minutmu waqitni bikar ötküzmeydighan kishi ikenlikini, qimmetlik eserlerni yézip qaldurup ketkenlikini, özliriningmu sen'et bilimi saheside dadisining izidin méngishqa tirishidighanliqini ipadilidi.
Perhat qurban tengritaghli hayatining axirqi yillirida yeni 2021-yilidin 2023-yili 7-ayghiche Uyghur akadémiyesi wexpisining re'isi hemde 2019-yilidin 2023-yili 8-dékabirghiche Uyghur akadémiyesining tarmiqidiki xitay tetqiqati institutining mudiri bolup wezipe ötigen. U bu jeryanda xitay we Uyghurlar mesilisi boyiche bir qanche qétim ilmiy muhakime yighinliri teshkilligen shuningdek Uyghur akadémiyesining tereqqiyati üchünmu körünerlik rol oynighanidi. Uyghur akadémiyesi wexpisining re'isi doktor meghpiret kamal xanim söz qilip, perhat qurban tengritaghlining hayat ish-izlirini tonushturush bilen bille uning Uyghur akadémiyesige re'is bolup wezipe ötesh jeryanida qoshqan töhpilirini yuqiri bahalap we xizmetlirini birmubir tekitlep ötti.
Xatirilesh murasimigha peqet istanbuldiki Uyghurlarla emes, belki türkiyening bashqa sheherliride turushluq bir qisim Uyghur ziyaliyliri, merhumning dostliri we jama'et wekillirimu kélip qatnashti. Ene shularning biri, enqere uniwérsitéti piroféssori erkin emet bolup, u enqeredin mexsus bu pa'aliyetke kélip qatniship, merhum bilen yash waqitliri we kéyinki waqitlardiki bille chüshken xatire süretlirini birmubir körsitish arqiliq merhumning hayati we ish-izliri, idiyesi, oy-pikirliri toghrisida etrapliq we tesirlik melumat berdi.
U, sözide, merhum perhat qurban tengritaghlining Uyghur sen'iti arqiliq türkiye xelqige Uyghurlarni we Uyghur medeniyitini shundaqla Uyghur dewasini tonushturushta zor töhpe qoshqanliqini tekitlidi.
Merhum doktor perhat qurban tengritaghli 1962-yili qeshqerde tughulghan, bashlan'ghuch we ottura mektepni qeshqerde oqughan. 1980-1984-Yilliri béyjingdiki merkiziy milletler uniwérsitétida Uyghur tili we edebiyati kespi boyiche terbiye alghan. 1980-Yillarning axirida türkiyege kélip, magistir we doktorluq unwanliri üchün oqughan. U, Uyghur medeniyet tarixi we xitay hem uning siyasetliri, jümlidin xitayning Uyghurlargha qaratqan siyasetlirige a'it dissértatsiye, ilmiy kitablar we köpligen maqalilerni yézip élan qilghan.
Perhat qurban tengritaghlining asasliq eserliri “Xitayning gherbiy rayon nezeriyesi: xitayning türkistan we türkiye siyasiti” , “Xitaydin ashkarilan'ghan lagér höjjetliri: qaraqash tizimliki”, “Yéngi xitay-jahan'girlikke qarshi inqilabtin barliqqa kelgen yéngi jahan'gir küch”, “Xitay chüshi”, “Xitayning bir belbagh we bir yol qurulushi we türk dunyasi” we xitayning aq tashliq kitabigha qarshi teyyarlan'ghan “Kök tashliq kitab” qatarliqlardur.
Perhat qurban tengritaghli hetta Uyghurlar arisida tunji bolup, türkiye parlaméntigha eza bolush üchün öz namzatliqini körsitip saylam pa'aliyetliri élip barghanidi.
Perhat qurban tengritaghli ependi 2023 yili 12-ayning 8-küni késellik sewebidin istanbulda 61 yéshida wapat bolghan bolup, uning wapati chet'ellerdiki Uyghur jama'itini chongqur qayghugha saldi.