Istanbuldiki Uyghur ayallirining réyalliqi endishe qozghimaqta

Uyghur rayonida künséri jiddiylishiwatqan siyasiy weziyetning tesiri muhajirettiki Uyghurlarning a'ile ehwali we turmushigha zor tesir körsetmekte. Xitay hökümitining zor kölemlik tutqun qilish herikiti, yighiwélish lagérliri tüzülmisi we muhajirettiki Uyghurlarning wetendikiler bilen bolghan alaqisining üzüwétilishi qatarliq siyasiy sewebler tüpeyli a'ilisidin ayriwétilgen, iqtisadiy imkaniyetliridin mehrum qalghan ayallarning turmushidiki maddiy we meniwi qiyinchiliqlar türkiyediki Uyghurlar yoluquwatqan muhim mesililerning biri bolmaqta.

Yéqinda “Hira” medeniyet we ma'arip wexpi, istanbulning zeytinburnu we sefaköy rayonlirida olturushluq 200 din artuq ayalni ziyaret qilish arqiliq bir qisim melumatlargha ige bolghan. Istatistikida körsitilishiche, türmige solan'ghan, yoqap ketken we qayturuwétilgenler bolup jem'iy 15 pirsent ayalning a'ilisi siyasiy sewebler tüpeyli parchilan'ghan. Ziyaret qilin'ghan ayallarning 93 pirsentining perzenti bar bolup, 29 pirsentining peqetla kirimi yoq, 34 pirsentining bolsa ayliq kirimi 200 dollarghimu barmaydiken. Istatistika jeryanida 50 pngrsent ayalning ishsiz ikenliki éniqlan'ghan.

Biz bu munasiwet bilen jem'iyetshunas, doktor dilnur reyhan xanimni ziyaret qilduq. Dilnur reyhan xanim ayallar mesilisining muhimliqi we jem'iyetning ilgirilishi we saghlamliqigha körsitidighan tesiri heqqide toxtilip, mundaq dédi: “Ayallar bir milletning asasidur. Ayallarning ehwali yaxshilanmisa jem'iyetning ehwali yaxshilanmaydu. Biz ezeldin ayallarning ma'aripigha ehmiyet birimiz. Ayallarning ma'aripigha ehmiyet bérishtin awwal ularning eng eqelliy bolghan insaniy maddiy we meniwi turmush shara'iti yaxshilinishi kérek. Andin ma'aripni we ularning balilarni terbiyelinishini oylighili bolidu. Weten sirtidiki Uyghurlar ottura asiyadin qalsa türkiyede bir qeder köp. Türkiyediki ayallarning ehwali intayin nachar we xewplik. Uning üstige baliliri bar yalghuz anilar köp. Ularning balilirini terbiyeleshmu intayin muhim. Ularning maddiy turmushi yaxshilanmisa, meniwiyettin söz qilghili bolmaydu. Maddiy we meniwi turmushi yaxshi bolmighan ayal qandaqsige özidin éship, balilarni terbiyliyeleydu? balilarni terbiyelesh emes chong qilishmu jiddiy bir mesile.” 

Türkiyediki nurghun Uyghur ayalliri yoldishidin we wetendiki a'ilisidin ayriwétilgenliki, buninggha egiship kelgen iqtisadiy qiyinchiliq we psixik mesililer tüpeyli köp japa tartmaqta iken. Bu heqte ziyaritimizni qobul qilghan gülnisa qawul xanim xitay hökümitining yoldishini türkiyedin ürümchige qaytqanda ayrodromida qolgha alghanliqini, hazir istanbulda üch balini dadisiz béqip chong qilish üchün nurghun japa tartiwatqanliqini bayan qildi. 

Yéqindin buyan xelq'ara kechürüm teshkilatining ijtima'iy alaqe wasitiliride munire abdughénining yoldishi ilyas rahman heqqidiki guwahliq widiyosi élan qilin'ghan bolup, 19 yashliq munire ikkinchi balisigha éghir ayaq waqtida yoldishi xitay hökümitining bésimi bilen misirdin xitaygha qayturulghan. Bir nechche yildin biri ana we ikki perzent ilyas rahmanni kütüwatqan bolup, widiyo élan qilin'ghandin kiyin xili chong tesir qozghighan. Ilyas rahmanning a'ilisi bilen jem bolushi üchün kechürüm teshkilati torda imza qoyush pa'aliyiti teshkilligen.

Közetküchlerning qarishiche, türkiyediki Uyghur puqrawi teshkilatliri bu mesililer üstide jiddiy bash qaturuwatqan we bezi tedbirlerni yolgha qoyuwatqan bolsimu, lékin mesilini hel qilishta yéterlik emes iken. Doktor dilnur xanim ziyaritimiz jeryanida türkiyede Uyghur jama'itining er-ayallarning barawerliki mesilisi jehette yéterlik terbiyelenmigenliki, Uyghur ayallirining a'ilide erler teripidinmu bésimlargha uchraydighanliqini tekitlep ötti. U muhajirettiki Uyghurlarning bu mesile üstide jiddiy tedbir ilishi kérekliki tekitlidi. U yene bu mesilini hel qilish yolliri heqqide pikirini bayan qilip, mundaq dédi: “Bu mesilige taqabil turghili bolidu. Seweb qilsang séwette su toxtaydu. Bu ayallarning mesilisini hel qilish türkiyediki Uyghurlarla emes, hemmimizning heriket qilishigha toghra kélidu. Bolupmu konkrét halda ayallar üchün heriket qilish, uninggha erlerni emes, ayallarni mes'ul qilish kérek. Bizde dawamliq ayallarning ishigha erler chat kiriwalidighan ish bar. Ayallarning mesilisige ayallar bash bolushi, erler yardem bérishi kérek. Bularni iqtisadiy jehettin qollash, iqtisadiy jehettin öz-özini idare qilishigha yardem bérish kérek. Buning üchün menche ayallar kolléktipi qurushqa toghra kélidu. Ularning emeliy éhtiyajini bir birlep tizimlap chiqip, shuninggha asasen tedbir tüzüshke toghra kélidu. Méningche, ayallar mesilisi üchün herqandaq hökümettin yardemge érishkili bolidu. Awwal türkiyeni chiqish qilip turup andin yawropa ittipaqidin yardem alghili bolidu. Ayallarni qed kötürgüzüsh, yalghuz anilarni qoghdash, balilirining éhtiyaji qandash qatarliqlar üchün konkrét pilan tüzüp chiqishqa toghra kélidu. Qilidighan ishlar heqiqeten köp, bulargha jiddiy mu'amile qilish kérek.”

Igilishimizche, türkiye muhajirettiki Uyghurlar topliship olturaqlashqan döletlerning biri bolup, xitay hökümitining Uyghur, qazaq qatarliq türkiy milletlerge ilip bériwatqan assimiliyatsiye we basturush siyasetliri muhajirettiki Uyghurlarning hayatighimu chongqur tesir körsetmekte iken. Türkiyediki a'ilisidin alaqisi üzülgen ayallarning mesilisi buning muhim örniki hésablinidiken.