Öz wetinidin yiraq anatoluda méhri-shepqet tapqan 20 Uyghur musapir balining hékayisi

2000-Yillarning axiri, bolupmu 2013-2014-yillardin bashlap nurghun Uyghur musapirlar tayland qatarliq sherqiy jenubiy asiya we bashqa eller arqiliq arqimu-arqidin türkiyege kélip yerlishishke bashlidi. Hetta tayland da'iriliri türkiyege kétish üchün taylandqa qéchip kelgen Uyghurlarni tutup solap, bir qétimdila ularning xéli köp sandiki balilirini ata-anisidin ayrip türkiyege yolgha séliwetkenidi. Nöwette, istanbul we bashqa sheherlerde xéli köp sandiki ata-anisiz Uyghur baliliri yashawatqanliqi melum. 2016-Yilining axiri 2017-yilining béshidin tartip xitayning bésim ishlitishi bilen misir da'iriliri Uyghur oqughuchilarni tutup xitaygha qayturup bérishke bashlighandin kéyin yene bir qétim Uyghur baliliri we oqughuchilirining misirdin türkiyege qéchip kélip panahlinishi yüz berdi. Ene shu qétim misirdin qéchip kelgenler ichidin 20 neper bala istanbulda ata-anisiz we héchqandaq yardemsiz halda birmezgil turghandin kéyin turmushini qamdiyalmay, 2017-yili 9-ayda türkiyening bursa wilayiti gemlik nahiyesi umrubey yézisigha bérip, kona yiqilip chüshey dep qalghan bir öyde yashashqa bashlighan. Istanbuldek qimmetchilik qaplighan, hayat ötküzüsh müshkül sheherde bu Uyghur musapir baliliri eng éghir künlerni bashtin kechürgen bolup, ular héch yardemsiz, tayanchsiz qalghan. Eng kichiki 5 yash, chongi 15 yash bolghan bu balilar öz aldigha qandaqmu musteqil halda normal turmush kechürelisun? emma, ata-anisining quchiqida, étip bergen tamaqlirini yep, issiq öylerde, illiq ata-ana méhri muhebbitide hayat kechürüsh mumkinchilikidin ayrilghan bu 20 neper Uyghur bala hayatliq yoli izdep gemlik nahiyesining umrubey yézisining meschitige namazgha barghanda haji erdal tunali namliq bir kishi bilen tonushqandin kéyin ularning hayati pütünley özgergen. Ular heqiqiy insanliq méhri-muhebbitige érishken.

Saxawetchi haji erdal tunali ependi 20 neper Uyghur balining 3 waqit tamiqini qilip, kirini yuyup, mektepte oqutqan. Hetta bular üchün mexsus 20 kishilik kichik aptobus élip mektepke apirip ekélip oqutqan. Bu balilarning 9 nepiri bu yil uniwérsitét imtihanigha qatniship, türkiyening eng yaxshi uniwérsitétlirigha ötken. Qalghan 11 neper Uyghur bala ottura we toluq ottura mekteplerde oquwatqan bolup, beziliri aldimizdiki yillarda uniwérsitét imtihanigha kiridiken. Biz bu heqte téximu tepsiliy melumat igilesh üchün saxawetchi haji erdal tunali ependi we bu yézigha bérip téléwiziye programmisi ishligen türkistan téléwiziyesi muxbiri muhemmet éliy atayurt ependi bilen téléfon söhbiti élip barduq.

Haji erdal tunali aldi bilen özini qisqiche tonushturup ötüp mundaq dédi: “Ismim erdal tunali, 1945-yili 2-ayda bursaning gemlik nahiyeside tughuldum. Biz eslide muhajir, yeni dadam bulghariyelik, anam girétsiyedin kelgen köchmen. Biz 3 bala, men 7 yash waqtimda yétim qalghan”.

“Gemlikke kelgen 20 Uyghur bala bilen qandaq tonushqan idingiz?” dégen so'alimizgha u, mundaq jawab berdi: “Bu balilar misir da'iriliri Uyghur oqughuchilarni tutup xitaygha qayturup bérishke bashlighanda, misirdin istanbulgha kéliptu. Istanbulda bir mezgil turghandin kéyin, istanbul 16 milyon nopusqa ige, chong bir sheher bolghachqa bu balilar yatidighan yerliri yoq, biz bu yerdin kéteyli dep dep oylap bursa shehirige keptu. Bursada ijarige élish üchün öy izdeptu, bular 20 kishi bolghachqa héchkim öy ijarige bermeptu. Beziler siler gemlik nahiyesige barsanglar öy tapalaysiler deptu. Bularning sani köp bolghachqa gemliktimu héchkim öy ijare bermeptu. Aylinip bizning umrubey yézisigha kélip, bu yézida, ichide héchnéme yoq, deriziliri chéqilip ketken kona bir öyge chüshüptu. Arqidin namaz oqush üchün bizning yézining meschitige kelgende ular méning diqqitimni tartti”.

Haji erdal tunali ependi meschitke namazgha kelgen Uyghur balilarning sherqiy türkistanliq ikenlikini bilgendin kéyin sherqiy türkistanning éghir weziyitidin xewerdar bolghachqa bekla ichi aghrighanliqini bayan qilip mundaq dédi: “‛siler qeyerlik?‚ dep sorighinimda ular: ‛biz sherqiy türkistanliq‚ dep jawab bérishige ular méning diqqitimni tartti. Chünki men, sherqiy türkistanning weziyitidin xewerdar idim. Men ular bilen tonushqandin kéyin ular turuwatqan öyge bardim. Öyde héchnéme yoq iken, 20 bala qattiq yerde yétip uxlaydiken. Ular üstide bir yürüsh kiyim, qollirida kichik bir somka bilen kelgeniken. Bularni körüp bekla ichim aghridi, xudayim héchqandaq bendisini bundaq bir kün'ge qoymisun, dédim. Bügünki künde dunyada musapir bolush bekla qiyin. Men bularni körüp, bir kün ichide öy jabduqliri, yotqan, yastuq we qacha-quchilarni élip berdim. Ular 2017-yili 9-ayning 27-küni kelgenidi. Hawamu soyushqa bashlandi. Bir éghizliq öyde 20 adem yatidu. Munchigha chüshidighan yérimu yoq, munchigha chüshelmigechke öyning ichi purap kétiptu. Uzun ötmeyla muzlatqu, kir'alghu we tok ochiqi qatarliqlarnimu élip berduq. Qish kélishi bilen bu bir éghizliq öy téximu bek soghuq bolup ketti. Bular tonglap ketmisun dep, meschitning ikkinchi qewitidiki öyge orunlashturdum. U yerdimu muncha bolmighachqa balilar munchigha chüshelmigechke meschitmu purap ketti. Men bu 20 balini bursa shehirige apirip munchigha chüshürüp keldim. Kéyin meschitning wexpisining yataqxanisini yéngidin yasap, mezkur yataqxanigha kariwat alduq, muncha we ashxana salduq, shuning bilen 4 ay ichide bu 20 Uyghur balining mesilisi hel bolghan boldi”.

Haji erdal tunali ependi bu 20 Uyghur balini mektepke apirip ekélish üchün mashina alghanliqini bayan qilip mundaq dédi: “Bu balilarni mektepke apirip ekélish üchün ikki saxawetchi dostimiz kichik aptobus élip berdi. Shuning bilen bu 20 Uyghur balining qiyinchiliqi pütünley hel bolghan boldi”.

Haji erdal tunali ependi özi tamaq qilishni bilmisimu tordin tamaq étishni öginip 20 baligha 4 yildin buyan 3 waq tamaq étip bergen. U, bu balilarning oqushigha bek ehmiyet bergen bolup, bu yil 9 neper yash türkiyening yaxshi uniwérsitétlirigha ötken. U, bu heqte melumat bérip mundaq dédi: “Bu 20 Uyghur oqughuchi idi. Bu yil 9 oqughuchi uniwérsitétqa ötti, 11 oqughuchi qaldi. Hazir men ularni oqutuwatimen. Istanbuldin yene Uyghur balilarni bu yerge élip kélip oqutmaqchimen.”

Lékin u, bu 20 balini ziyaret qilishni telep qilghan bolsaqmu qobul qilmidi. Saxawetchi haji erdal tunali ependi turuwatqan umrubey yézisigha bérip téléwiziye programmisi ishligen türkistan téléwiziyesi muxbiri muhemmet éli atayurt ependi ziyaritimizni qobul qilip, haji erdal tunali ependi pütün küchi bilen bu Uyghur balilarni oqutuwatqanliqini, bu 20 Uyghur baliningmu örnek Uyghur bolup yétiship, yéza xelqining söygüsige érishkenlikini bayan qildi.

2017-Yilidiki misir iyul chong tutqunida, xitay pasporti bilen turuwatqan Uyghurlarning hemmisi nishan qilin'ghanidi. Ene shu tutqunda birqisim ayallar, balilar türkiyege kéliwalghan. Lékin bu balilarning ata-anisi tutqun'gha uchrighan. Bulardin bashqa istanbul qatarliq jaylarda yene köpligen Uyghur baliliri ata-anisiz, yaki atisiz yashimaqta. Ularning ata-aniliri yaki dadisi Uyghur élide xitay hökümiti teripidin lagér we türmilerge solinip, türkiyediki perzentliri, a'ilisi bilen birlishelmigen. Bu balilar, ayallarmu herxil yardemlerge mohtaj bolmaqta.