Uyghur irqiy qirghinchiliqida qara qoli bolghan chén minggoning östürülüshi némidin dérek béridu?

2021-Yilidin bashlap Uyghur aptonom rayonluq j x nazaritining naziri naziri bolup wezipe ötewatqan chén minggoning yéqinda Uyghur aptonom rayonluq partkomning da'imiy ezaliqigha östürülüshi, Uyghur weziyitige yéqindin diqqet qilip kéliwatqan chet ellerdiki mutexessislerning küchlük diqqitini qozghimaqta.

15-Féwral küni xitayning “Iqtisad xewerliri” tori mexsus xewer bérip, Uyghur aptonom rayonluq hökümetning mu'awin re'isi, j x nazaritining naziri we partkom sékrétari chén minggoning Uyghur aptonom rayonluq partkomning da'imiy hey'et ezasi bolup östürülgenlikini bildürgen. Halbuki, chén minggo xitayning “Uyghur we bashqa musulman az sanliq milletlerni nishan qilghan keng kölemlik teqib, tutqun we ménge yuyush pirogrammisi” ni ijra qilghuchilarning biri bolup, u 2021-yil yawropa ittipaqi teripidin jaza élan qilin'ghan 4 neper xitay emeldarining biri idi.

Xitay hökümiti Uyghur rayonida yürgüzüwatqan irqiy qirghinchiliqta bash tartip bolalmaydighan mes'uliyiti we qara qoli bar bolghan, shundaqla yawropa ittipaqi teripidin jaza cheklimisige uchrighan chén minggoning Uyghur aptonom rayonluq partkomning da'imiy hey'et ezasigha teyinlinip, téximu muhim wezipige qoyulushi, mutexessisler we közetküchilerning jiddiy inkasini qozghidi. Amérika xelq'ara diniy erkinlik komitétining komissari nuri türkel bu heqte radiyomizning ziyaritini qobul qildi. U, chén minggoning Uyghur aptonom rayonluq partkomning da'imiy hey'et ezasi qilip östürülüshi, xitayning nöwettiki xelq'ara bésimgha qarshi élip bériwatqan siyasiy taktikisining bir parchisi, dep körsetti.

1988-Yili béyjing uniwérsitéti qanun fakultétini püttürgen we qanun penliri boyiche doktorluq unwani alghan sichüenlik chén minggo, bu yil 57 yashqa kirgen. U, ilgiri-kéyin bolup xitayning sichüen we chingxey qatarliq ölkiliride yuqiri sot mehkimilirining bashliqi bolup wezipe ötigen. 2021-Yili 1-ayda Uyghur aptonom rayonigha yötkilip, aptonom rayonning sabiq mu'awin re'isi, j x nazaritining naziri wang mingshenning ornigha chiqqan. Shundin étibaren, u Uyghur rayonining jama'et xewpsizliki sahesini bir qolluq bashqurup, xitayning Uyghur rayonidiki yuqiri téxnikiliq teqib sistémisi we irqiy qirghinchiliqini ijra qilip kelgen.

Uyghur kishilik hoquq qurulushining tetqiqatchisi hénrik shajéwiski, chén minggoning Uyghur aptonom rayonluq partkomning da'imiy hey'et ezasi bolup östürülüshining bundin kéyin xitayning Uyghurlargha qaratqan basturushi siyasitige qandaq tesir körsitidighanliqi heqqide öz qarashlirini mundaq bayan qildi:

 “Biz gerche Uyghur aptonom rayonluq jama'et xewpsizliki nazaritining naziri chén minggoning bu qétim östürülüp, muhim wezipige teyinlishidiki kéyinki basquchluq netijilerni hazirche éniq texmin qilalmisaqmu, emma bu hadise bizge xitay kompartiyesi bilen dölet organliri, bolupmu bixeterlik küchliri bilen hökümetning funksiyelik organliri otturisidiki ichkiy munasiwet hem hemkarliqni éniq körsitip béridu, dep oylaymen. Buni yene rayondiki jama'et xewpsizliki torini asas qilghan yuqiri bésimliq teqib sistémisining dawamlishidighanliqining bir béshariti dep qaraymen. ”

Amérikadiki kishilik hoquq adwokati téng biyaw bu heqte qayturghan inkasida, aptonom rayonluq partkom da'imiy komitétining adette ölke derijilik kompartiyening hakimiyet sistémisida qarar chiqirish hoquqigha ige eng aliy hoquqluq birlik ikenlikini eskertip, mundaq dédi:

 “Shübhisizki, jama'et xewpsizlik naziri sherqiy türkistanda élip bériliwatqan irqiy qirghinchiliqta muhim rol oynighan we uningda biwasite mes'uliyiti bolghan bolidu. Uning heqiqetenmu Uyghur irqiy qirghinchiliqida bash tartip bolalmaydighan mes'uliyiti bar. Xitay kompartiyesining chén minggoni Uyghur aptonom rayonluq partkomning da'imiy hey'et ezasi qilip östürüshini, xitayning Uyghur rayonidiki atalmish ‛térrorluqqa qarshi küresh‚ dep atiwalghan basturush herikitini muqerrer kücheytidighanliqidin bésharet dep qaraymen. Bashqiche qilip éytqanda, xitay hökümitining bu tedbiri, uning ochuq-ashkara halda xelq'ara jem'iyetke özining Uyghurlargha yürgüzüwatqan qirghinchiliqini resmiy mu'eyyenleshtürgenlikini körsitip béridu. ”

Téng byaw ependining bildürüshiche, xitay kompartiyesining Uyghur rayonidiki basturush siyasiti xelq'ara jem'iyetning qattiq eyiblishige uchrawatqan bir ehwalda, xitay da'iriliri bezi janliq tedbirlerni qollinishqa mejbur bolghan. U mundaq dédi:

 “Emeliyette, atalmish ‛terbiyelesh merkizi‚ dikiler hazir bashqa jaylargha yötkilip, mejburiy emgekke séliniwatidu. Xitay da'iriliri hélihem Uyghur qirghinchiliqini dawamlashturuwatidu. Xitay kompartiyesining sherqiy türkistandiki jinayi qilmishliri yalghuz jaza lagérlirila bilenla cheklenmeydu, elwette. Atalmish ‛terbiyelesh merkezliri‚ de élip bériliwatqan insan qélipidin chiqqan bésim we wehshiylikler, kishilik hoquqni depsende qilish, mejburiy emgekke sélish we tutqunlarni eng eqelliy insaniy erkinliktin uzun muddet mehrum qilish qatarliqlar buning yarqin misalliridur. Shunglashqa, xitay kompartiyesining nöwette xelq'ara jem'iyetning shunche bésimlirigha pisent qilmay, hetta yawropa ittipaqining jazasigha uchrighan chén minggoni östürüshi, ularning Uyghur qirghinchiliqini dawamlashturidighanliqining muhim ipadisidur. Bilishimche, hazirghiche sherqiy türkistandiki zulum we qattiq teqib siyasitining boshighanliqi toghrisida héchqandaq bir alamet yoq. ”

Nuri türkel ependi axirida, xitay da'irilirining Uyghur élida yürgüzüwatqan irqiy qirghinchiliq siyasitini aqlash üchün, sirtqa qarita türlük teshwiqatlirini kücheytiwatqanliqini bildürdi. U yene xitay da'irilirining chén minggodek özi üchün eng “Sadiq” emeldarlirini dawamliq östürüp, rayonda yürgüzüwatqan yuqiri bésimliq siyasitini dawamlashturushqa urunuwatqanliqini tekitlep ötti.

Derweqe, Uyghur irqiy qirghinchiliqida biwasite qara qoli bar bolghan chén minggodek xitay emeldarlirining dawamliq etiwarlinip ishlitilishi we téximu yuqiri wezipilerge qoyulushi, xitayning Uyghur rayoni heqqidiki barliq perdazlan'ghan teshwiqatlirining saxta yüzini körsitip bermekte.