Xitayning yéngi dölet xeritisi étiraz dolquni qozghidi

Washin'gtondin muxbirimiz gülchéhre teyyarlidi
2023.09.07
jenubiy-dengiz-rayoni.jpg Xitay özining térritoriyisi dep belgiliwalghan jenubiy déngiz rayonining üstidin körünüshi. 2015-Yili 20-may.
AFP

Xitay tebi'iy bayliq ministirliqi 28-awghust düshenbe küni 2023-nomurluq yéngi “Ölchemlik” dölet xeritisini élan qildi. Uningda, xitay özining toqquz siziqliq liniyesini éniq körsitip, özining déngiz chégrasi dep qaraydighan da'irini ayrip, jenubiy déngizni pütünley dégüdek özining térritoriyesi qilip körsetken.

Xitayning chiqarghan bu xeritiside, xitaygha tewe qilip körsitilgen jaylar xitaygha tewe bolmighan yaki talash-tartish bolmighan rayonlarni öz ichige alghandin bashqa, yene nurghun döletler talash-tartish qiliwatqan teywen we jenubiy déngiznimu, hindistan kontrolluqidiki arunachal pradésh, aqsay chin rayoni qatarliqlarnimu öz ichige alghan.

Xitay yéngi xeritisining yer meydani 10 milyon 450 ming kwadrat kilométir

Köp yillardin buyan jungxu'a xelq jumhuriyitining yer kölimi texminen 9 milyon 600 ming kwadrat kilométir dep békitilip kélin'genidi. Yéngi nusxidiki xerite élan qilin'ghandin kéyinki hésabatta xitay zéminining texminen 10 milyon 450 ming kwadrat kilométir ikenliki békitilgen.

Xitay bayliq ministirliqining yuqiri derijilik emeldari li yongchün bu xitay xeritisi heqqide: “Toghra dölet xeritisi döletning igilik hoquqi we zémin pütünlükining simwoli” dégen.

Xitay bu xeritini élan qilghan haman awwal hindistan, arqidin malaysiya, filippin, wiyétnam, birunéy we népal qatarliq döletler we teywenning naraziliqini qozghighan. Ular özlirining 2023-yili xitayning yéngi nusxidiki xeritini étirap qilmaydighanliqini, isimwol xaraktérlik yer meydanigha qarshi turidighanliqini bildürdi.

Hindistandin eng awwal we küchlük étiraz

Hindistan xitaygha eng awwal we eng küchlük naraziliq bildürgen dölet. Hindistan 29-awghust, xitay 2023-yildiki “Ölchemlik” xeritiside, arunachal pradésh, aqsay chin rayoni qatarliq ölke we rayonlarnimu öz da'irige kirgüziwalghanliqigha küchlük étiraz bildürüp, buning peqet chégra mesilisining hel qilinishini murekkepleshtüridighanliqini otturigha qoyghanidi.

“Hindistan waqti” gézitining bu heqtiki xewirige qarighanda, hindistan tashqi ishlar ministiri s jayshankar bayanatida, béyjingning “Bimene telipi” ni ret qilip: “Xitay özining emes térritoriyelik rayonlar bilen xerite chiqardi. Hökümitimiz zéminining néme ikenliki nahayiti éniq. Bimene zémin telep qilish bashqilarning zéminini sizningkige aylandurmaydu”, dégen.

T. Kumar “Xitayning yéngi xeritisi dunyagha xitay tehditidin signal”

Xelq'ara kechürüm teshkilati asiya bölümining sabiq diréktori, xelq'ara kishilik hoquq torining aliy meslihetchisi t. Kumar ependi, xitayning bu qilmishini “Impriyalizimliq kéngeymichilik” dep atidi. U, mundaq kéngeymichilikning dawam qilishining yalghuz hindistan bilen bolghan chégra ixtilapini yenimu ilgirligen halda jiddiyleshtürüp qalmay belki pütkül dunyagha xitay tehditidin signal bergenlikini eskertip mundaq dédi: “Xitayning chiqarghan bu xeritisi hindistan hökümitini ghezeplendürüpla qalmay we pütün hindistanda ammiwi naraziliqini qozghidi, shundaqla buning ikki dölet munasiwitini yenimu yirikleshtürüshke seweb bolghanliqi melum.

Xitayning bu eng yéngi ighwagerchiliki yéngi déhlida ötküzülmekchi bolghan 20 dölet guruhi yighinidin bir nechche kün burun yüz berdi, arqidinla yighin'gha xitay re'isi shi jinpingning tunji qétim qatnashmasliqni qarar qilghanliqi ashkarilandi. Bulardin xitay bilen hindistan otturisidiki chégra mesilisi seweblik mewjut mesililerni yenimu jiddiyleshtürdi. Xitayning bu impériyalizimliq xeritisining yalghuz hindistanla emes etraptiki, yene jenubiy asiyadiki nurghun döletlerge xiris qilghanliqi dunyagha xitay tehditidin signal berdi”.

T. Kumar ependi yene mundaq dep tekitlidi: “Xitay ilgirimu bu hindistanning jenubi tibetke tewe zéminini hemde tibetnimu bizning dep keldi. 1962-Yilimu bu térritoriyede urush bolghan. Hindistanning bu zéminlirini özining qilip xeritisige élish xitay kéngeymichilikining yenimu yuqiri bir derijige kütürülgenlikini körsitidu. Méningche ikki dölet munasiwitide ezeldin bar bolghan jiddiylikni ashurghandin bashqa netije chiqmaydu”.

Xitay qoshnilirini ghezeplendürdi

Hindonéziye xitayni “UNCLOS Gha emel qiling” dédi, teywen bolsa bu xerite “Dölitimizning mewjutluqini özgertelmeydu” dédi.

Népalmu buninggha inkas qayturup, béyjingdin 2020-yildiki xeritisini “Hörmetlesh” ni telep qildi.

Filippin tashqi ishlar ministirliqi bu xeritige bergen inkasida, “2016-Yili gagadiki bir késim sotining b d t ning “Déngiz qanuni ehdinamisi” diki qararini neqil keltürüp, xitayning pütkül jenubiy déngizgha bolghan teshebbusini asasen bikar qildi we filippinni qollidi”, dédi.

Wiyétnam mundaq dédi: “Bu telepler parasél we spratli arilidiki igilik hoquq we uning su tewelikidiki hoquqqa dexli-teruz qildi, ular birleshken döletler teshkilatining ‛déngiz-okyan qanuni ehdinamisi‚ gha xilapliq qilghanliqi üchün inawetsiz dep qarash kérek”.

Yaponiye döletlik téléwiziye qanili NHK ning bügün yeni 6-séntebir xewirige qarighanda, béyjing élan qilghan yéngi xeritide okinawa ölkisidiki sénkaku arilinimu kirgüzwalghanliqigha qarshi yaponiye étiraz bildürgen. Tokyo béyjingni bu xeritini bikar qilishni telep qilghan.

Yaponiyening bash kabinét katipi matsono xirokazu seyshenbe küni tokyodiki taratqulargha mundaq dégen: “Yaponiye aldinqi ayda béyjing élan qilghan yéngi xerite sewebidin diplomatik yollar arqiliq xitaygha küchlük naraziliq bildürdi.

, chünki uningda xitayning yaponiyening jenubidiki okinawa ölkisidiki sénkaku ariligha qarita teshebbusini bir tereplime teswirligen. Bu arallar tarix we xelq'ara qanun jehettin shübhisizki yaponiye zéminining özige tewe bir qismi. Yaponiye hökümiti diplomatik yollar arqiliq xitaygha küchlük naraziliq bildürdi we xeritidiki chüshendürüshni derhal qayturuwélishni telep qildi”.

Malaysiyaning washin'gtondiki elchixanisi radiyomizgha qayturghan xétide, xitayning yéngi xeritisige qarita musteqil inkas qayturalmaydighanliqini tekitlep, tashqi ishlar ministirliqi tarqatqan “Xitayning 2023-yilliq ölchemlik xeritisi” ge qarita élan qilghan bayanatini qoshup ewetken.

Uningda “Bu, 1979-yildiki malaysiyaning yéngi xeritisi asasida sabah we sarawaktiki malaysiyaning déngiz tewelikidin atlap ötüp ketken xitaying bir tereplime déngiz teshebbusini (bir tereplime heriket) körsitip béridu.

Malaysiya jenubiy déngiz mesilisi murekkep we sezgür mesile dep qaridi. Bu mesilini birleshken döletler teshkilatining 1982-yildiki ‛déngiz qanuni ehdinamisi‚ (UNCLOS 1982) qatarliq xelq'ara qanundiki belgilimilerge asasen, söhbet arqiliq tinch we aqilane bir terep qilish kérek.” dep telep qilin'ghan.

Rusiyemu sükütni buzdi

NEWSWEEK Ning 1-séntebirdiki xewiridin melum bolushiche, xitay chiqarghan bu yéngi xerite rusiye bilen xitayni ayrip turidighan ussuri we amur deryasining tutishidighan jayigha jaylashqan bolshoy ussuriyski arili qatarliq köp xil zémin majirasigha chétilidu. Bu aral xitayche Heixiazi yaki qara éyiq dep atalghan.

Ötken peyshenbe küni, rusiye tashqi ishlar ministirliqining bayanatchisi mariya zaxarowa 15 yildin köprek waqit ilgiri ikki tereplik kélishim arqiliq bu meslining hel qilin'ghanliqini otturigha qoyghan. Rusiye tashqi ishlar ministirliqining tor bétide élan qilghan bayanatida mundaq déyilgen: “Rusiye dölitimiz bilen xitay otturisidiki chégra mesilisi axiri hel qilindi dégen ortaq pozitsiyede ching turidu.”

Xitay néme deydu?

Béyjingning yéngi xeritisini élan qilghan bayliq ministirliqining yuqiri derijilik emeldari li yongchün mundaq dégen: “Toghra dölet xeritisi döletning igilik hoquqi we zémin pütünlükining simwoli”. Xitay “Yershari waqti géziti” ilgiri ijtima'iy alaqe supisi X da élan qilghan maqaliside, “Ölchemlik xerite” ning xitay we dunyadiki herqaysi döletlerning dölet chégrasini sizish usuligha asasen tüzülgenlikini otturigha qoyghanidi.

Xitay hökümiti künsayin küchiyiwatqan étirazlargha qarimay, atalmish “Ölchemlik xerite” ni élan qilishni “Da'imliq adet” dep atidi we alaqidar döletlerdin uninggha “Obyéktip we aqilane” qarashni telep qildi.

Xitay tashqi ishlar ministirliqining bayanatchisi wang wénbin qoshna döletlerning qarshiliqlirigha jawaben axbarat élan qilish yighinida “Xitayning jenubiy déngizdiki meydani izchil we éniq. Xitayning munasiwetlik organliri her yili her xil tiptiki ölchemlik xeritelerni qerellik élan qilidu, buningdiki meqset ölchemlik xeritini jem'iyetning herqaysi sahelirige yetküzüsh we ammining xeritini qéliplashturush éngini ashurushni meqset qilidu” dégenidi.

Xitay qoshnilirining küchlük étirazlirigha nisbeten, perwasiz pozitsiyesini bögün'giche özgertmidi.

Xitay tashqi ishlar ministirliqining bayanatchisi maw ning 6-séntebir, charshenbe küni yaponiyening étirazigha bergen eng yéngi jawabida: “Dyawyü daw we uninggha qarashliq arallar izchil xitay zémini. Bu arallarning xeritide xitay zémini dep belge qoyulghanliqi tebi'iy, xitay yaponiyening étirazini qobul qilmaydu.” dégen.

Amérika sepke qétildi

Béyjingning yéngi xeritisi hindistan, malaysiya, teywen we filippin, yaponiye qatarliq qoshniliri bilen yéngi jiddiylik peyda qilipla qalmay, tünügün, seyshenbe küni amérikamu bu sepke qétildi, xitayning yéngi xeritisige qarshi resmiy shekilde bayanat berdi.

Amérika tashqi ishlar minéstirliqi bayanatchisi wédant patél-5séntebir künidiki qerellik muxbirlarni kütüwélish yighinida “Xitayning jenubiy déngizdiki keng we qanunsiz déngiz-okyan teshebbusi xelq'ara qanun'gha zit.” dédi.

U bayanatida: “Biz shuninggha diqqet qilimizki, jungxu'a xelq jumhuriyiti yéqinda élan qilghan dölet xeritisi uningda teswirlen'gen zémin we déngiz telipini ret qilidighan döletlerning naraziliqini qozghidi. Yéngi xeritide teswirlen'gen jenubiy déngizdiki siziqlargha kelsek, nurghun döletlerge oxshash, biz bu xeritide eks ettürülgen qanunsiz déngiz teleplirini ret qilimiz we jungxu'a xelq jumhuriyitini 1982-yildiki ‛déngiz-okyan qanuni ehdinamisi‚ da eks ettürülgen jenubiy déngiz we bashqa jaylardiki déngiz-okyan teleplirini xelq'ara déngiz qanuni bilen maslashturushqa chaqirimiz” dédi.

Xitay özige düshmen köpeytti

Halbuki xitayning zémin igileshtiki kéngeymichiliki we perwasizliqi xitay ijtima'iy taratquliridiki xitay puqralirining inkasliridimu ipadisini tapmaqta iken. Radiyomiz xitay bölümining xewirige qarighanda, xitayning atalmish “Ölchemlik xeritisi” ge qarita bir qisim xitay tor qollan'ghuchiliri “Junggo yene küchlük” dése, yene beziler “Xeritini téximu chong sizghili bolidu” dep inkas yézishqan.

Amérikada yashaydighan xitay tehlilchilerdin qanunshunas téng biyaw ependi, seyshenbe küni ziyaritimizni qobul qilghanda mundaq dédi:

“Emeliyette xitay hökümiti dawamliq ammining xitay milletchilik idiyesidin paydilanmaqta. Xitay bu yéngi xeritini élan qilghandimu puqralardiki döletchilik, ashqun milletchilik héssiyatini qollanmaqta. Xitay özimu bu xeritining élan qilinishining xelq'arada naraziliq qarshiliq qozghaydighanliqini yaxshi bilidu. Emma u buninggha pisent qilmaydu, chünki u özini hazir iqtisadiy we herbiy küchini etraptiki döletlerdin üstün köridu, shunga ashkara halda impériyalizmliqni dawam qilmaqta”.

Téng biyaw yene mundaq dédi:

“Xitay kompartiyesining xaraktéri shuki küchlüktin qorqup, yawashni bozek qilish. Xitay asiyada eng küchlük, dunyada amérikidin qalsa ikkinchi orunda dep étirap qilinishi bilen, nurghun döletler xitaygha iqtisadiy jehettin téximu béqinip qaldi. Buning bilen xitay kommunist hökümiti bu döletlerge iqtisadiy tereptinla emes bu döletlerge siyasiy singip kirish arqiliq tesir körsitishke bashlidi. Xitay emeliyette dunyada barghanche kishilik hoquq we bashqa jehette obrazi intayin nacharlashqan we iqtisadi chöküwatqan bor waqitta, u bundaq bir kéngeymichilikini ashkarilaydighan xeritini chiqirish bilen dunyada özige düshmen köpeytmekte. Bolupmu amérika qatarliq gherb döletliri bilen munasiwiti barghanche soghuqlishiwatqan, her tereplik munasiwetlirini cheklewatqan bir waqitta, dunyagha xitay tehditidin agahlandurush berdi. Bu xerite xitaygha héchqandaq payda élip kelmeydu, eksiche xitayning xelq'arada ishenchini yoqitip qoyushqa téximu chong ziyan tartishigha seweb bolidu.”

Roytérs agéntliqining xewirige qarighanda, xitay 28-awghust élan qilghan eng yéngi xeritide, dangliq U shekillik liniyesi teswiri, jenubiy déngizning texminen% 90 ni qaplighan. Xewerde körsitilishiche, bu yerde her yili 3 tirilyon dollardin artuq soda ötküzilidiken. U dunyadiki eng keskin talash-tartish boluwatqan bu su yolida nurghun ixtilapqa duch kélidu.

Xitayning yéngi resmiy xeriti'i'ini élan qilishi asiya-tinch okyan rayonidiki nurghun döletlerni bi'aram qildi, yene nurghun hökümetning qarshiliqliri dawamliq küchiyiwatidu.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.