Tại sao Facebook “xoay chiều”, kìm hãm tự do ngôn luận tại VN?

Cách đây chừng một thập niên, Facebook từng góp phần giúp đem lại tự do ngôn luận cho nhiều người dân tại Việt Nam… thì nay Facebook lại đang giúp Chính phủ Hà Nội bóp nghẹt nó. Washington Post hôm 19/6/2023 có bài viết nhận định như trên, dẫn lời của hai người từng làm việc với Facebook trong thời kỳ đầu tại Châu Á.

Facebook “bắt tay” với VN

Theo hai cựu nhân viên Facebook chia sẻ trên Washington Post, khi Facebook bắt đầu hoạt động ở Việt Nam, nó giống như một ‘cuộc cách mạng’, lần đầu tiên, mọi người ở đất nước này có thể trao đổi trực tiếp về các vấn đề thời sự. Người dùng đã đăng bài về sự lạm dụng của cảnh sát và sự lãng phí của chính phủ, chọc thủng lỗ hổng trong tuyên truyền của Đảng Cộng sản cầm quyền…

Nhưng khi mức độ phổ biến của Facebook bùng nổ ở Việt Nam, nhanh chóng đưa quốc gia này trở thành thị trường lớn thứ bảy trên toàn thế giới của công ty, chính phủ Việt Nam lại ngày càng yêu cầu nhiều hạn chế hơn.

Việc “cấm cản” càng siết chặt kể từ khi Luật An ninh mạng có hiệu lực từ đầu tháng 1 năm 2019 đến nay, dẫn đến tình trạng có nhiều tài khoản mạng xã hội trên Facebook bị khóa và bị mất.

Một số người rơi vào hoàn cảnh “bị khóa” Facebook từng chia sẻ với RFA rằng, Facebook đã không giúp đỡ họ, ngay cả khi họ thông báo với về tình trạng trên.

Nhà báo Nguyễn Vũ Bình hôm 21/6 xác nhận với RFA Facebook đã không tôn trọng tuyệt đối người dùng ở Việt Nam. Ông nói tiếp:

“Trong thực tế, nhà nước Việt Nam không phải là nhà nước dân chủ, họ yêu cầu Facebook làm những việc trái với nguyên tắc tự do ngôn luận. Cho nên Facebook phải thực hiện những yêu cầu của nhà nước Việt Nam, một số người dùng Việt Nam rất hay bị mất Facebook, bị cấm, bị ngăn chặn, hạn chế trong một thời gian ngắn, dài tùy trường hợp và có khi bị khóa tài khoản rất lâu, thậm chí khóa vĩnh viễn… Facebook nói họ vi phạm tiêu chuẩn này kia nên bị như thế, có một số do đăng những vụ việc ảnh hưởng đến nhà nước Việt Nam.”

Việc mà Facebook gỡ bài thường xuyên xảy ra ở Việt Nam. Tôi có rất nhiều người bạn và bản thân tôi cũng thế, cũng bị gỡ bài một cách oan uổng.
-Nhà báo Võ Văn Tạo

Cũng theo bài viết ngày 19/6, Washington Post dẫn nguồn từ bốn người từng làm việc cho Hãng Meta, công ty mẹ của Facebook, các nhóm nhân quyền, giới quan sát và những nhà vận động hành lang cho biết Facebook phải nhượng bộ nhiều lần trước yêu cầu của chính phủ toàn trị Hà Nội. Facebook thường xuyên kiểm duyệt giới bất đồng, và buộc loại trừ những người dùng bị chính phủ xem là mối đe dọa cho chế độ ra khỏi nền tảng mạng xã hội này.

Hãng Meta thông qua một danh sách nội bộ những quan chức đảng cộng sản không được chỉ trích trên Facebook. Danh sách này được giữ kín ngay cả trong nội bộ Meta và chưa hề được báo cáo trước đây. Danh sách còn có những hướng dẫn trong việc kiểm soát nội dung trên mạng Facebook; và những hướng dẫn này phần lớn do các giới chức Việt Nam soạn thảo.

Nhà báo Võ Văn Tạo khi trả lời RFA trước đây liên quan vấn đề này cho biết, việc Facebook gỡ bài, mặc dù nội dung không vi phạm quy định cộng đồng, là chuyện xảy ra thường xuyên, trong đó có chính bài viết của ông:

“Việc mà Facebook gỡ bài thường xuyên xảy ra ở Việt Nam. Tôi có rất nhiều người bạn và bản thân tôi cũng thế, cũng bị gỡ bài một cách oan uổng. Facebook cũng áp dụng biện pháp là ẩn, xóa bài và treo bút, ví dụ 3 ngày, 1 tuần, hay là 1 tháng…v.v. Bản thân tôi cũng đã bị một lần.”

Đòn bẩy kinh tế để “đôi bên cùng có lợi”?

Vào tháng 5 năm 2020, chỉ trong vòng chưa đầy một tháng, có hai bài của ban Việt Ngữ Đài Á Châu Tự Do bị Facebook giới hạn truy cập tại Việt Nam. Cụ thể là bài, ‘Thủ tướng Việt Nam kêu gọi người Việt nước ngoài chung tay chống dịch COVID-19’ được đăng vào ngày 21/4 và bài ‘Yêu cầu nhân sự Trung ương khóa XIII của ông Trọng: “Sự chỉ đạo cũ rích!”’ đăng ngày 27/4.

Phía Facebook đưa ra lý do cho việc giới hạn này qua tin nhắn chung: “Vì những hạn chế pháp lý của địa phương, chúng tôi giới hạn quyền truy cập vào bài đăng của quý vị tại Việt Nam”. Nhà báo Võ Văn Tạo trả lời RFA khi đó cho rằng việc cơ quan truyền thông như Đài Á Châu Tự Do bị Facebook giới hạn nội dung tại Việt Nam đã đi ngược lại với tiêu chí khách quan, công bằng mà tập đoàn này đề ra trong quá trình thành lập thương hiệu của mình. Ông Tạo cho rằng, việc Facebook nhân nhượng với chính quyền Việt Nam, tập đoàn này đã thiên về phía lợi nhuận khi họ đặt điều này lên bàn cân với quyền tự do ngôn luận.

Khi được hỏi nhận định của mình về vấn đề này, Tiến sĩ Nguyễn Huy Vũ từ Na Uy hôm 21/6 khẳng định, Facebook đã trở thành một kênh truyền thông phổ biến của nhiều người Việt. Từ mạng xã hội này, người Việt dùng để kết nối lẫn nhau, và thực hiện các hoạt động từ chia sẻ thông tin, quan điểm, vận động cộng đồng, cho đến thương mại. Các doanh nghiệp, đặc biệt là doanh nghiệp nhỏ, dựa vào Facebook để quảng cáo và thực hiện các giao dịch thương mại. Sự gia tăng lượng người dùng cũng như là sự lớn mạnh của nền kinh tế Việt Nam đã giúp đóng góp một doanh thu đáng kể cho Facebook. Theo Ông Vũ, Việt Nam giờ đã trở thành một trong những thị trường lớn của Facebook.

Tiến sĩ Vũ cho rằng, khi Việt Nam đóng góp một lượng đáng kể doanh thu cho Facebook thì đến lượt nó-giới cầm quyền của Việt Nam, có một đòn bẩy để áp lực Facebook thực hiện những yêu cầu của họ. Chẳng hạn như gỡ bỏ những bài mà giới cầm quyền không thích hoặc cho rằng nó ảnh hưởng đến chế độ chính trị xã hội. Ông Vũ nhận định tiếp:

“Tuy vậy, Facebook cũng đối mặt với một vấn đề riêng của chính họ. Nếu mà Facebook gỡ quá nhiều bài thể hiện quan điểm của người dùng chỉ để thoả mãn yêu cầu của nhà cầm quyền thì lúc đó mạng xã hội Facebook sẽ trở nên buồn chán vì người dùng không còn tin tức gì hấp dẫn để đọc, dần dần người ta sẽ thấy đây là nơi toàn những thông tin tuyên truyền, chứ không phải là một không gian tự do để bày tỏ quan điểm. Khi người dân cảm nhận như vậy thì họ sẽ dần dần bỏ Facebook mà chuyển sang một mạng xã hội khác và Facebook sẽ chết. Do đó Facebook đã đi dây trong chính sách của họ. Họ cố gắng gỡ một số thông tin dưới áp lực của nhà cầm quyền, nhưng mặc khác vẫn cố gắng tạo một sân chơi tương đối tự do cho các quan điểm được trình bày.”

Những nhà hoạt động xã hội cần thuyết phục với Facebook rằng sự cởi mở về thông tin là có lợi cho cả Facebook và cả xã hội Việt Nam.
-Tiến sĩ Nguyễn Huy Vũ

Trong trường hợp nếu chính quyền Việt Nam đe doạ đòi cấm Facebook, không cho hoạt động ở Việt Nam nữa thì theo Tiến sĩ Vũ, không những là Facebook thiệt phần doanh thu mà chính quyền Việt Nam cũng sẽ gặp những rắc rối lớn không kém. Ông Vũ phân tích thêm:

“Thứ nhất, các doanh nghiệp nhỏ mất đi một kênh quảng cáo và bán hàng. Khi mà mạch máu giao thương bị chặn lại, kinh tế sẽ nhanh chóng suy giảm.

Thứ hai, trong suốt một thời gian dài, nhiều người Việt Nam đã quen thuộc với Facebook như một không gian bày tỏ quan điểm tương đối tự do. Dẹp bỏ Facebook, cũng tương tự như việc chặn lại những phát ngôn của một đa số người dân, điều này có thể dẫn đến một sự phản đối và cuối cùng có thể dẫn đến chống đối chế độ. 

Và cuối cùng, Facebook còn là một kênh để nhà cầm quyền theo dõi những động tĩnh và quan điểm của xã hội để kịp thời điều chỉnh và tương tác. Việc thiếu nắm bắt quan điểm của xã hội có thể khiến nhà cầm quyền lúng túng khi phải đối phó với những phản ứng đột ngột của người dân và điều này là một mối nguy của chế độ.”

Do đó ông Vũ cho rằng, những nhà hoạt động xã hội cần thuyết phục với Facebook rằng sự cởi mở về thông tin là có lợi cho cả Facebook và cả xã hội Việt Nam. Việc cấm Facebook hoạt động ở Việt Nam nó có thể làm giảm doanh thu của Facebook nhưng ngược lại nó có hại nhiều hơn cho chính đảng cầm quyền. Và vì vậy theo ông Vũ, nhà cầm quyền Việt Nam sẽ không muốn cấm Facebook hoạt động ở Việt Nam dù bề ngoài họ luôn dùng luận điệu đó như đòn bẩy để ép buộc Facebook thực hiện những yêu cầu kiểm duyệt của họ.

Theo số liệu mới nhất do Công ty nghiên cứu thị trường DataReportal (Singapore) công bố hôm 12/6/2023, Việt Nam với 66,2 triệu người dùng cũng nằm trong top 10 quốc gia có lượng người dùng Facebook nhiều nhất thế giới.

Washington Post trong bài viết hôm 19/6 cho hay Hãng Meta chưa trả lời trực tiếp những câu hỏi của báo này nêu ra về biện pháp kiểm duyệt, việc bịt miệng người dùng hay danh sách các quan chức cộng sản Việt Nam không được bình luận trên  Facebook.

RFA hôm 20/6/2023 cũng đã liên lạc Facebook qua email để yêu cầu bình luận về việc này, nhưng chưa nhận được phản hồi. Chúng tôi sẽ cập nhật khi có thông tin.