Biện pháp gỡ 'thẻ vàng’ IUU của Việt Nam được đến đâu?

Còn khoảng hơn một tháng nữa, Việt Nam sẽ đón đoàn của Ủy ban châu Âu – EC lần thứ tư đến thanh tra, kiểm tra công tác chống khai thác IUU tại Việt Nam.

Ông Trần Văn Lĩnh – Chủ tịch Hội Nghề cá Thành phố Đà Nẵng, khi trao đổi với Đài Á Châu Tự Do hôm 30/8/2023, nhận định:

“Thẻ vàng, thẻ đỏ vào EU là một cảnh báo để Việt Nam chuyển đổi… từ một ngành đánh cá mang tính chất đánh bắt tự nhiên, thậm chí có thời kỳ khá dài là tận diệt… trở về lại một ngành đánh cá hiện đại, bền vững, có trách nhiệm. Việt Nam cũng đang làm hết sức dù chỉ mới bắt đầu mấy năm nay, như sửa đổi luật đánh cá, quy định kích cỡ hải sản, vùng đánh bắt… Nhưng việc chuyển đổi không thể hoàn thành trong một vài năm, trong hoàn cảnh người dân vẫn còn trang bị thiết bị nghèo nàn, nguồn tài nguyên chưa được phục hồi, chi phí sản xuất cao, sức ép thu mua giá hạ…”

Đặc biệt theo ông Trần Văn Lĩnh, ý thức của người dân không thể một sớm một chiều chuyển đổi. Vì vậy ông Lĩnh cho biết chắc chắn trong quá trình ấy có một số người dân vi phạm, đặc biệt vi phạm việc đánh bắt trên hải phận nước khác.

Mặc dù có thiết bị, nhưng ngư dân sử dụng trên tàu nhỏ không đủ sức chống chọi với sóng gió lớn, nên việc ghi chú hiện nay vẫn còn ghi chú bằng tay.
-Ông Trần Văn Lĩnh

Gần đến thời điểm EC lần thứ tư đến thanh tra, kiểm tra công tác chống khai thác IUU tại Việt Nam, nhiều báo Nhà nước đăng bài cho rằng, hệ thống giám sát tàu cá đã được triển khai đồng bộ từ Trung ương đến địa phương, giúp theo dõi, kiểm soát hoạt động tàu cá trên biển. Cụ thể, Việt Nam đã cho lắp đặt thiết bị giám sát hành trình (VMS) trên tàu cá có chiều dài từ 15 mét trở lên đạt 97,86%.

Trước đó, theo Ban Chỉ đạo chống khai thác IUU cho báo chí Nhà nước biết, cơ quan chức năng Việt Nam từ tháng 10/2022 đến 17/2/2023 đã bắt giữ bốn tàu đang giữ và vận chuyển 66 thiết bị giám sát hành trình – VMS của tàu cá khác.

Vì sao Nhà nước hỗ trợ thiết bị giám sát mà vẫn không hiệu quả? Ông Trần Văn Lĩnh giải thích:

“Những tàu 17m trở lên thì Chính phủ Trung ương đã hỗ trợ hoàn toàn các máy định vị và các thiết bị dò tìm… Còn tàu từ 15m đến 17m trung ương chỉ hỗ trợ phân nửa thôi, nhưng tại các địa phương thì hầu như họ đã hỗ trợ thêm để gần như các tàu từ 15m đến 17m có thiết bị định vị. Tuy nhiên nghề cá của Việt Nam nhiều năm qua đã thả ngư dân và thiếu đào tạo. Mặc dù có thiết bị, nhưng ngư dân sử dụng trên tàu nhỏ không đủ sức chống chọi với sóng gió lớn, nên việc ghi chú hiện nay vẫn còn ghi chú bằng tay. Có ngư dân đưa máy vi tính xuống, thì vẫn chưa có máy chuyên dùng, nên xuống nước hư hết.”

Việc số hóa toàn bộ ghi chép hành trình, kiểm soát hành trình theo ông Lĩnh thì ngay cả Chính phủ vẫn chưa có để hỗ trợ:

“Người dân cũng không có sẵn chương trình số hóa, hay một phần mềm để thao tác dễ dàng hơn. Khi máy móc chưa tốt thì con người sẽ lợi dụng hay để lòng tham vượt qua những nghiệp vụ, kể cả nhân viên chính phủ lẫn người dân. Vì thế đã xảy ra vi phạm, cơ quan chức năng khi thẩm định cũng sẽ khó khăn vì chép tay. Châu âu có thiết bị tiên tiến khi kiểm tra lại cũng không đúng với hành trình chép tay.”

Ông Phùng Đức Tiến - Thứ trưởng Bộ Nông nghiệp và Phát triển Nông thôn - hôm 20/2/2023 cho báo chí Nhà nước biết, trong các cuộc làm việc với Việt Nam, Ủy ban châu Âu - EC đã nhắc đi nhắc lại nhiều lần nếu Việt Nam không quản lý được đội tàu, chỉ cần còn một tàu vi phạm vùng biển nước ngoài sẽ không thể gỡ được thẻ vàng.

Chủ tịch Hội nghề cá Việt Nam, Tiến sĩ Nguyễn Việt Thắng trao đổi với Đài Á Châu Tự Do khi đó liên quan vấn đề này nhận định:

“Hội chúng tôi nhận thấy các đáp ứng của Nhà nước để truy xuất nguồn gốc, đảm bảo không đánh bắt bất hợp pháp đã được các địa phương làm tốt. Còn mức độ tốt như thế nào thì tôi cho rằng để trở về con số không có một trường hợp nào vi phạm ở nước ngoài chẳng hạn, thì mình chưa thể đạt được.”

Đến hết năm 2022, theo Tổng cục Thủy sản Việt Nam, đã có 96,35% tàu cá lắp đặt thiết bị giám sát hành trình – VMS, nhưng đã có 157 lượt tàu thân dài từ 24m bị mất kết nối. Ngoài ra, chỉ trong tháng 1/2023, đã có tới 6 tàu bị Malaysia bắt giữ.

Liệu nếu cứ tiếp diễn vi phạm hoạt động đánh bắt cá trái phép, không báo cáo và không được quản lý – IUU khi đã mang án phạt thẻ vàng nhiều năm… có dẫn đến án phạt nặng hơn là ‘thẻ đỏ’?

Nếu không thể gỡ ‘thẻ vàng’ và bị phạt ‘thẻ đỏ’ IUU, Việt Nam sẽ bị cấm xuất khẩu hải sản khai thác sang EU với tổng giá trị gần 500 triệu USD/năm. Đó là ước tính của Hiệp hội Chế biến và Xuất khẩu thủy sản Việt Nam VASEP được báo nhà nước đăng tải hôm 29/8/2023.

Tại Hội nghị trực tuyến của Ban Chỉ đạo Quốc gia về chống khai thác hải sản bất hợp pháp, không khai báo và không theo quy định – IUU, Thứ trưởng Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn Phùng Đức Tiến cho biết, việc kiểm soát nguồn gốc nguyên liệu thủy sản khai thác đã được tăng cường, đảm bảo các lô hàng xuất khẩu sang thị trường EU và các thị trường khác có thể truy xuất được nguồn gốc thủy sản khai thác…

Mặc dù chính phủ có làm như vậy, nhưng tàu đánh cá vì kinh tế có thể vào những cảng mà không phải cảng đăng ký của họ. Nói chung cái này vẫn bất cập và chưa tốt, cho nên hồ sơ sổ sách ghi chưa đủ minh bạch, không rõ ràng để chứng minh…
-Ông Trần Văn Lĩnh

Tuy nhiên, theo Ông Trần Văn Lĩnh, vẫn xảy ra vi phạm:

“Mặc dù Chính phủ có làm như vậy, nhưng tàu đánh cá vì kinh tế có thể vào những cảng mà không phải cảng đăng ký của họ. Nói chung cái này vẫn bất cập và chưa tốt, cho nên hồ sơ sổ sách ghi chưa đủ minh bạch, không rõ ràng để chứng minh… Chưa kể ngư dân sẽ đi vào những nơi không có cảng, không có người quản lý, vì họ có thể bốc dỡ thủ công. Tất nhiên cũng có trường hợp cơ quan chức năng phát hiện được thì phạt và khi phạt sẽ có những chứng từ chứng tỏ sự vi phạm. Phạt để họ chấp hành nghiêm, nhưng đồng thời cũng để lại dấu tích chứng tỏ rằng việc tuân thủ IUU vẫn chưa tốt.”

Việc tham nhũng theo ông Trần Văn Lĩnh vẫn có xảy ra, phía các cơ quan chức năng cũng đã phát hiện, thậm có khởi tố một vài vụ. Và như vậy theo ông Lĩnh có nghĩa là còn tham nhũng và những vụ tham nhũng được phanh phui cũng là bằng chứng không tuân thủ IUU.

Vào ngày 23 tháng 10 năm 2017, Ủy Ban Châu Âu (EC) đã quyết định cảnh cáo thẻ vàng đối với hải sản Việt Nam, vì không cải thiện kịp thời và đầy đủ các yêu cầu của EC trong công tác chống hoạt động đánh bắt cá bất hợp pháp, không báo cáo và không theo quy định (IUU).

Theo thuật ngữ quốc tế, IUU (Illegal, Unreported and Unregulated Fishing) nghĩa là hoạt động đánh bắt cá trái phép, không báo cáo và không được quản lý. Quy định này bao gồm ba tiêu chuẩn với những hải sản nhập khẩu vào EU. Nếu tỷ lệ vi phạm các quy định này thấp thì không sao, nhưng nếu tỷ lệ cao thì EU sẽ kiểm tra toàn bộ lô hàng của nơi xuất xứ trong vòng ít nhất 6 tháng, hay còn gọi là phạt “thẻ vàng”.